بازگشت

پيشينه علوم قرآنى




بحث درباره قرآن و شناخت مسايل مختلف آن،از همان دوران نخست مطرح بوده و هم واره در طول تاريخ،بزرگان و دانش پژوهان در اين زمينه به بحث وگفت و گو نشسته و آثار نفيس و گران بهايى از خود به يادگار گذارده اند و اين مطالعات پيوسته ادامه دارد.



بر پايه مدارك موجود،اولين كسى كه درباره قرآن به بحث نشست و گفت و گو راآغاز نمود،يحيى بن يعمر شاگرد برومند ابو الاسود دؤلى(متوفاى 89)بود.نام برده كتابى در فن قرائت قرآن،در روستاى واسط،نگاشت كه شامل انواع قرائت هاى مختلف آن دوره مى باشد.سپس حسن بصرى(متوفاى 110)كتابى در عدد آيات قرآن نوشت.نويسندگان و آثار ديگر موجود در اين زمينه به ترتيب ظهور،عبارتند از: عبد الله بن عامر يحصبى(متوفاى 118)رساله اى در اختلاف مصاحف عثمانى ونيز رساله ديگرى در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شيبة بن نصاح مدنى(متوفاى 130)كتاب «الوقوف »را نگاشت.آبان بن تغلب(متوفاى 141)نخستين كسى است كه پس از يحيى بن يعمر در فن قرائات كتاب نوشت.محمد بن سائب كلبى(متوفاى 146)اول كسى است كه در«احكام القرآن »كتاب نوشت.مقاتل بن سليمان(متوفاى 150)نخستين نويسنده اى است كه درباره «آيات متشابهات »



كتاب نوشت.ابو عمرو،علاء بن زبان تميمى(متوفاى 154)كتاب «وقف و ابتدا»و«قرائات »را نوشت.حمزة بن حبيب يكى از قراء سبعه(متوفاى 156)در فن قرائات كتاب نوشت.



يحيى بن زياد فراء(متوفاى 207)كتاب «معانى القرآن »را در سه مجلد نوشت.



اين نويسنده هم چنين كتاب «اختلاف اهل كوفه و بصره و شام در مصاحف »و كتاب «جمع و تثنيه در قرآن »را به تحرير در آورد. محمد بن عمر واقدى(متوفاى 207)



كتاب «رغيب »در علوم قرآنى و«غلط رجال »را نوشت.ابو عبيده معمر بن المثنى(متوفاى 209)كتاب «اعجاز القرآن »در دو جزء و«معانى القرآن »را نوشت.او اول كسى است كه در اعجاز قرآن كتاب نوشته است.ابو عبيد قاسم بن سلام(متوفاى 224)كتاب هاى فراوانى در علوم قرآنى نوشته و او اول كسى است كه دراين زمينه به طور گسترده كتاب نوشته است.از جمله كتب او«فضائل القرآن »،«المقصور و الممدود»در فن قرائات،«غريب القرآن »،«ناسخ و منسوخ »و«اعجازالقرآن »و...،را مى توان نام برد.على بن مدينى(متوفاى 234)در«اسباب نزول »



كتاب نوشت.احمد بن محمد بن عيسى اشعرى قمى(متوفاى حدود 250)كتاب «ناسخ و منسوخ »را نوشت.ابو زرعه عراقى(متوفاى 264)هزار بيت(الفيه)در«غريب الفاظ قرآنى »سرود.ابو عبد الله احمد بن محمد بن سيار(متوفاى 268)



«ثواب القرآن »و«كتاب القرائة »را تاليف كرد.ابو محمد عبد الله بن مسلم(ابن قتيبة)



(متوفاى 276)كتاب هاى:«تاويل مشكل القرآن »و«تفسير غريب القرآن »و«اعراب القرآن »و«قرائات »را نوشت.ابو العباس محمد بن يزيد مبرد نحوى(متوفاى 286)



كتاب «اعراب القرآن »را نوشت.ابو عبد الله محمد بن ايوب بن ضريس(متوفاى 294)كتابى در آن چه در مكه و مدينه نازل شده و نيز كتاب «فضائل القرآن »



را نوشت.ابو القاسم سعد بن عبد الله اشعرى قمى(متوفاى 299)رساله اى در انواع آيات قرآن نوشت.



محمد بن زيد واسطى متكلم امامى(متوفاى 307)كتابى در«اعجاز قرآن »



نوشت و آن را در نظم و تاليف آن دانست.محمد بن خلف بن مرزبان(متوفاى 309)



كتاب «الحاوى »در علوم قرآنى در(27)جزء نوشت.ابو محمد حسن بن موسى نوبختى(متوفاى 310)كتاب «التنزيه و ذكر متشابهات القرآن »را نوشت.ابو بكر بن ابى داوود عبد الله بن سليمان سجستانى(متوفاى 316)كتاب معروف «المصاحف »



و«الناسخ و المنسوخ »و رساله اى در«قرائات »نوشت.ابن دريد ابو بكر محمد بن الحسن ازدى(متوفاى 321)كتابى در«غريب القرآن »نوشت.ابن مجاهد ابو بكراحمد بن موسى(متوفاى 324)كتاب «السبعة في القراءات »را نگاشت.ابو البركات عبد الرحمان انبارى(متوفاى 328)«البيان في اعراب القرآن »و«عجائب علوم القرآن »را به نگارش در آورد.ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينى(متوفاى 329)



كتاب «فضائل القرآن »را تاليف كرد.ابو بكر محمد بن عزيز سجستانى(متوفاى 330)كتاب معروف «غريب القرآن »را نگاشت.ابو جعفر احمد بن محمدنحاس(متوفاى 338)كتب «اعراب القرآن »،«الناسخ و المنسوخ »و«معانى القرآن »



را تحرير نمود.ابو محمد قصاب محمد بن على كرخى(متوفاى حدود 360)كتاب «نكت القرآن »را تقرير كرد.ابو بكر احمد بن على رازى جصاص(متوفاى 370)



كتاب «احكام القرآن »را در سه جلد بزرگ تاليف كرد.ابو على فارسى(متوفاى 377)



كتاب «الحجة في القراءات »را نگاشت.ابو الحسن عباد بن عباس(متوفاى 385)دراحكام القرآن كتابى نوشت.ابو الحسن على بن عيسى رمانى(متوفاى 386)كتاب «النكت في اعجاز القرآن »را نگاشت.محمد بن على ادفوئى(متوفاى 388)كتاب «الاستغناء»در علوم قرآنى را در 20 مجلد نوشت.ابو سليمان حمد بن محمد بستى خطابى(متوفاى 388)كتاب «بيان اعجاز القرآن »را تاليف كرد.



ابو بكر محمد بن طيب باقلانى(متوفاى 403)كتاب «اعجاز القرآن »را تقريرنمود.ابو الحسن محمد بن الحسين شريف رضى(متوفاى 404)«تلخيص البيان »در مجازات قرآن و«حقائق التاويل »در متشابه قرآن را تصنيف كرد.ابو زرعه عبد الرحمان بن محمد(متوفاى حدود 410)كتاب «حجة القرائات »را به رشته تحرير در آورد.هبة الله،ابن سلامة(متوفاى 410)كتاب «الناسخ و المنسوخ »رانوشت.ابو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان(شيخ مفيد)(متوفاى 413)«اعجازالقرآن »و«البيان »را در انواع علوم قرآنى نگاشته است.ابو الحسن عماد الدين قاضى عبد الجبار(متوفاى 415)«متشابه القرآن »و«تنزيه القرآن عن المطاعن »را به تحريردر آورده است.ابو القاسم حسين بن على مغربى(متوفاى 418)«خصائص القرآن »راتاليف كرد.ابو الحسن على بن ابراهيم حوفى(متوفاى 430) «البرهان في علوم القرآن »را نوشت.ابو محمد مكى بن ابى طالب(متوفاى 437)«الكشف عن وجوه القراءات السبع »را در دو جزء بزرگ تاليف كرد.ابو عمرو دانى(متوفاى 444)



«التيسير»در قرائات سبع و«المحكم »در نقطه گذارى مصحف و«المقنع »را در رسم الخط مصحف تقرير نمود.ابو محمد على بن احمد بن حزم ظاهرى(متوفاى 456)



«الناسخ و المنسوخ »را نوشت.ابو الحسن على بن احمد واحدى نيشابورى(متوفاى 468)«اسباب النزول »و«فضائل القرآن »را تاليف كرد.ابو بكر عبد القاهرجرجانى(متوفاى 471)«الرسالة الشافيه »در اعجاز قرآن و«دلايل الاعجاز»را تقريرنمود.



ابو القاسم حسين بن محمد راغب اصفهانى(متوفاى 502)«المفردات »در الفاظ غريبه قرآن را به تحرير در آورد.ابو بكر محمد بن عبد الله،ابن عربى(متوفاى 543)



«احكام القرآن »را در چهار مجلد نوشت.محمد بن حمزة بن نصر كرمانى(متوفاى حدود 550)«اسرار التكرار فى القرآن »را تاليف كرد. ابو جعفر محمد بن على بن شهر آشوب(متوفاى 588)«متشابهات القرآن و مختلفه »را تقرير نمود.



ابو محمد قاسم بن فيره شاطبى(متوفاى 590)«حرز الامانى »قصيده معروف درقرائات سبع را انشاء نمود.ابو الفرج عبد الرحمان بن على بن جوزى(متوفاى 597)



«فنون الافنان في عجائب علوم القرآن »و«المجتبى في علوم القرآن »را تاليف كرد.



ابو البقاء عبد الله بن الحسين عكبرى(متوفاى 616)«املاء ما من به الرحمان »دراعراب قرآن را نوشت.على بن محمد سخاوى(متوفاى 643)«جمال القراء و كمال الاقراء»در قرائات سبع را تاليف كرد.ابو القاسم محمد بن عبد الله(متوفاى حدود 650) رساله اى در لغات قبائل عرب كه در قرآن آمده نوشت.ابن ابى الاصبع عبد العظيم بن عبد الواحد(متوفاى 654)«بديع القرآن »را به رشته تحرير در آورد.ابو محمد عبد العزيز بن عبد السلام(متوفاى 660)«مجاز القرآن »راتقرير نمود.ابو شامه شمس الدين عبد الرحمان بن اسماعيل(متوفاى 665)



«المرشد الوجيز»را در علوم قرآنى تاليف كرد.محمد بن ابى بكر رازى(متوفاى 666)«اسئلة القرآن المجيد و اجوبتها»را نوشت.



در قرن هشتم جامع ترين كتاب در علوم قرآنى نوشته شد.اين مهم بر دست تواناى امام بدر الدين محمد بن عبد الله زركشى(متوفاى 794)انجام گرفت.كتاب او«البرهان في علوم القرآن »نام دارد كه در چهل و هفت فن از فنون علوم قرآنى بحث كرده و در اين باب استقصاء كامل نموده است.و نيز بدر الدين محمد بن ابراهيم بن جماعه(متوفاى 733)«كشف المعانى »در متشابهات قرآن را تاليف كرد.كمال الدين عبد الرحمان بن محمد حلى معروف به ابن العتائقى(متوفاى 770)«الناسخ و المنسوخ »را نوشت.



جلال الدين بلقينى شيخ و استاد جلال الدين سيوطى(متوفاى 824)«مواقع العلوم في مواقع النجوم »را در انواع پنجاه گانه علوم قرآنى نوشت،كه ابتداجلال الدين سيوطى كتاب معروف خود را بر آن پايه گذارى نمود.سپس بر كتاب برهان زركشى دست يافت و آن را محور قرار داد.



در قرن نهم معروف ترين و جامع ترين كتاب در علوم قرآنى كتاب «الاتقان »في علوم القرآن،بر دست برومند جلال الدين سيوطى(متوفاى 911)نوشته شد.البته اين كتاب را بايد از شاه كارهاى قرن نهم به حساب آورد،زيرا فراغت از آن درسال(872)بوده است.هم چنين وى كتاب معروف «معترك الاقران »را در اعجازقرآن در سه مجلد بزرگ نوشته است.در همين قرن ابو الخير شمس الدين محمد بن محمد بن جزرى(متوفاى 833)كتاب «النشر في القراءات العشر»و كتاب «غاية النهاية »در طبقات قراء و كتاب «فضائل القرآن »را نوشت.



قاضى زكريا بن محمد انصارى(متوفاى 926)«فتح الرحمان »در رفع و دفع اشكالات و ابهامات قرآن را تحرير نمود.ابو عبد الله محمد بن احمد مكى(متوفاى 930)«الاحسان »را در علوم قرآنى نوشت.محمد بن يحيى حلبى(متوفاى 963)«القول المذهب »را در كلمات رومى معرب در قرآن تقرير كرد كه ازكتاب «المهذب »سيوطى گرفته شده است.



اضافه بر موارد فوق،كسانى كه در مقدمه تفسير خود به مباحث علوم قرآنى پرداخته اند بسيارند،از جمله:



مقدمه جامع التفاسير راغب اصفهانى كه شيواترين مباحث علوم قرآنى را دارااست.و مقدمتان في علوم القرآن،كه مقدمة كتاب «المبانى »و مقدمه كتاب تفسيرابن عطيه كه به نام «المحرر الوجيز في تفسير القرآن العزيز»نوشته است،دو مقدمه بسيار نفيس در شؤون قرآن مجيد است.مقدمه تفسير قرطبى و تفسير ابن كثير وتفسير طبرى از مهم ترين مقدمه ها در اين زمينه است. مقدمه تفسير«آلاء الرحمان »



شيخ محمد جواد بلاغى،از جامع ترين مباحث علوم قرآنى برخوردار است.



«البيان »حضرت استاد آيت الله خويى،كه مقدمه اى بر تفسير است و جامع ترين وكامل ترين مباحث مهم علوم قرآنى را شامل مى شود.مقدمه تفسير صافى فيض كاشانى و مقدمه تفسير برهان نيز از مهم ترين مباحث در جنبه هاى نقلى علوم قرآنى مى باشد. مقدمه مجمع البيان علامه طبرسى از متقن ترين مباحث علوم قرآنى برخوردار است.



از قرن يازدهم به اين طرف،كتب فراوانى در تفسير علوم قرآنى نگاشته شده كه ذكر آن ها موجب تطويل است.براى نمونه نام تعدادى از آن ها را در مقدمه «التمهيد»آورده ايم كه مى توان رجوع نمود.



از ميان آثار موجود مهم ترين كتاب ها در زمينه علوم قرآنى اساسا دو كتاب البرهان و الاتقان مى باشند.



البرهان في علوم القرآن،تاليف امام بدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر زركشى است.ايشان از برجسته ترين علما و دانش مندان قرن هشتم مى باشد.ولادت او درقاهره مصر به سال 745 بوده است.وى در همان ديار بزرگ شده و در رشته هاى مختلف علوم اسلامى به سر حد استادى رسيده است.وى طبق مذهب شافعى تدريس فقه مى كرده و فتوى مى داده است.او در سال 794 بدرود حيات گفت.



كتاب وى «البرهان »زبده ترين كتاب در مباحث علوم قرآنى است.اين كتاب شمول و گستردگى را با ايجاز و ايفاء در عبارت به هم آميخته است.نام برده مباحث علوم قرآنى را تا 47 نوع پيش برده و درباره هر يك آن چه لازم بوده گرد آورده است،درعين حال كه گوى سبقت از سابقين خود ربوده،براى لا حقين الگوى گران بهايى به جاى گذاشته است.



دومين كتاب،«الاتقان »في علوم القرآن،تاليف جلال الدين عبد الرحمان سيوطى است.ولادت او در اسيوط مصر به سال 849 مى باشد(متوفاى 911 در قاهره).اودر تمامى علوم حديث و تفسير و ديگر علوم اسلامى يد طولايى دارد و تاليفات گران بهايى از خود باقى گذارده است.او ابتدا كتاب استاد خود جلال الدين بلقينى(متوفاى 824)،«مواقع العلوم..»را محور قرار داده،تحرير و تهذيب نمود و بر اوافزود و به نام «التحبير في علوم التفسير»تاليف نمود.وى در اين كتاب بالغ بر 202نوع از مباحث علوم قرآنى گرد آورد. سپس بر كتاب استاد استاد خود«البرهان »



تاليف زركشى دست يافت و آن را بهتر پسند كرد و بناى كتاب خود را بر آن نهاد.آن راتنقيح و تحرير نمود و مطالب بسيارى بر آن اضافه نمود و تا 80 نوع از عناوين علوم اسلامى را در آن فراهم كرد.امروزه اين منابع از گسترده ترين و جامع ترين علوم قرآنى است كه در اختيار محققين و پژوهش گران قرار دارد.



كتاب «مناهل العرفان »في علوم القرآن،نوشته محمد عبد العظيم زرقانى،موسع ترين كتاب در علوم قرآنى در عصر اخير است و مجلس اعلاى از هر مصر اين كتاب را براى تدريس در دانش گاه هاى از هر مقرر نموده است.مقدمه تفسير«آلاء الرحمان »تاليف علامه بزرگ محمد جواد بلاغى(متوفاى 1352)كه تحقيقى ترين نوشته ها در مهم ترين مسايل علوم قرآنى را شامل مى گردد و به جهت اهميت آن،مستقلا در مقدمه تفسير مختصر شبر در مصر(قاهره)به چاپ رسيده است.اين اثر بيش تر به دفع شبهات و به دفاع از مقام منيع قرآن پرداخته است.در مقدمه تفسير صافى دوازده فصل به عنوان 12 مقدمه در انواع مباحث علوم قرآنى سخن رانده شده است.مقدمه تفسير«مرآت الانوار»كه به طور تفصيل از نظر حديثى به مقدماتى پرداخته و با عنوان مقدمه تفسير البرهان سيدهاشم بحرانى به چاپ رسيده است.مقدمه مذكور تاليف ابو الحسن عاملى اصفهانى(متوفاى 1138)از شاگردان مرحوم مجلسى است.البيان في تفسير القرآن،نوشته استاد علامه سيد ابو القاسم خويى رحمه الله تعالى مقدمه لطيف و جامعى است دربرخى مباحث علوم قرآنى و از تحقيقات عاليه در اين زمينه برخوردار است.


پاورقي



مباحث في علوم القرآن نوشته دكتر صبحى صالح،استاد علوم اسلامى در دانش گاه لبنان شامل برخى از مباحث علوم قرآنى به صورت فشرده است.