چكيده



با توجه به طرح مجدد موضوع شر توسط فيلسوفان جديد بويژه فيلسوفان دين و تفسيرهاى متفاوتى كه از سوى فيلسوفان الهى و متكلمان در شرق و غرب، در گذشته و حال از آن شده و نقدهايى كه بر بسيارى از آن تفسيرها وارد شده است، مناسبت دارد كه ديدگاه قرآن را در اين زمينه جويا شويم .



نگارنده در اين مقاله با تفكر و تعمق در آيات كريمه الهى براى تحليل مساله شر تلاش تازه اى را معمول ساخته است تا به كمك قرآن كه تبيان كل شى ء است، براى بسيارى از امورى كه شر ناميده مى شود، پاسخ مناسب عرضه كند .



كليد واژه ها: خير، شر، نفع، ضرر، علم خدا، قدرت خدا، خيرخواهى خدا، عدل خدا، رحمت و حكمت خدا .

1 . مقدمه



بررسى زندگى انسان ها و جوامع بشرى به روشنى نشان مى دهد كه برخى از آنها در طول حياتشان از بيشترين و بهترين امكانات اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى برخوردارند و گروهى ديگر جز رنج و درد، فقر و گرسنگى، گرفتارى و مصيبت از اين جهان نصيب ، قادر (3) ، عادل (4) ، حكيم و خيرخواه مطلق و مهربان ترين مهربانان است (5) .



در آيات كريمه قرآن ملاحظه مى شود، همان خدايى كه سليمان را آن چنان سلطنت و قدرت مى دهد كه بر انس و جن و پرندگان حكم مى راند (6) و بادها را در تسخير خود دارد (7) ، ايوب عليه السلام را با ابتلاى به بيمارى ها و مرگ عزيزان آن چنان دچار رنج و محنت مى كند كه شكايتش به درگاه او بلند مى شود و ندا مى دهد: «انى مسنى الضر» (8) حال آن كه هر دو از صالحان و انبياى الهى بودند و حتى قصه آن دو هم در قرآن كريم در كنار يكديگر ذكر مى شود (9) .



بلاياى طبيعى نيز پنجه در پنجه بشر افكنده و او را به ديار نيستى مى كشاند چنان كه گاه طوفانى سهمگين شهرى را با همه ساكنانش از مرد و زن، و پير و جوان زير و رو مى كند و گاه زلزله اى مهيب آن را به اعماق زمين فرو مى برد و گاه آتشفشانى آن را به آتش مى كشد و زمانى سيلى ويران گر آن را در هم پيچيده، از صفحه روزگار برمى چيند .



درندگان نيز در صحرا و دريا در كمين آدميان نشسته اند چنان كه گاه چوپان فقيرى كه همه دارايى و اميد خانواده و فرزندانش كه چند گوسفند اوست، طعمه گرگان مى شود و گاه با نيش زهرآگين مارى دفتر حيات انسانى را مى بندد .



همه اين بلاهاى طبيعى يك طرف و فرعون ها و نمرودها و قارون ها و ابوجهل ها و ابولهب ها از طرف ديگر حيات اجتماعى و سياسى و اقتصادى جوامع را به مخاطره مى اندازند . فرعون قومى چون بنى اسرائيل را به ستم خود گرفتار ساخته، فرزندانشان را در برابر چشمشان از دم تيغ مى گذراند (10) و نمرود ابراهيم پرچمدار توحيد را به كوهى از آتش مى افكند (11) و قارون كه كليدهاى خزانه او را چندين مرد تنومند بر دوش مى كشيدند، فخر فروشانه به ميان مردم مى رفت (12) و بيچارگان جز آه سرد فقر و حسرت نادارى چاره ديگرى نداشتند و ابوجهل و ابولهب بر پشت بلال و ياسر و سميه ستمگرانه تازيانه مى نواختند و مستانه فرياد بر مى كشيدند .



در اينجا سؤال اين است كه خدا چرا موجودات درنده و درنده خو را آفريد؟ چرا شهرها و آبادى ها را به زلزله ها، سيلابها و آتشفشانها دچار مى كند؟ چرا فرعونيان و نمروديان را بر مردم مسلط مى گرداند؟ چرا يكى را كر، ديگرى را كر و لال، و سومى را فلج و زمينگر مى آفريند؟ چرا بعد از همه اين عذاب ها و شكنجه ها در دنيا عذاب مرگ و برزخ و قيامت كبرى را براى بندگانش مهيا نموده است؟



اين سؤالات، بعضى مردمان را به انكار خدا (13) و برخى را به ثنويت كشانده (14) و برخى ديگر را به انكار قدرت مطلق يا علم مطلق و يا خيرخواه مطلق بودن او سوق داده است (15) .



پاسدارى از اعتقاد به خداى يكتاى قادر مطلق و عالم مطلق و مهربان ايجاب مى كند كه به اين سؤالات و اشكالات كه همواره در ذهن ها مى خلد، پاسخ داده شود .



در اين مقاله سعى بر آن است كه اين سؤالات به لسان قرآن و برهان پاسخ داده شود .



قبل از پاسخگويى به آنها بررسى اين موضوعات ضرورى مى نمايد: مفهوم شر، مصاديق شر، حقيقت شر، شناخت مجموعه هستى، شناخت انسان و هدف از حيات انسان در نگاه قرآن، تفاوت ديدگاه قرآن و عرف در نگرش به خير و شر .

2 . مفهوم شر و مصاديق آن



راغب اصفهانى در مفردات مى نويسد:



شر چيزى است كه همه از آن روى گردان اند چنان كه خير چيزى است كه همه آن را خواهان اند .



حكما نيز در تعريف اصطلاحى شر گفته اند:



شر فقدان ذات يا فقدان كمالى از كمالات شى ء است، از آن جهت كه آن شى ء شانيت داشتن آن كمال را دارد (16) .



چنان كه در معناى خير گفته اند:



خير چيزى است كه همه آن را خواهان اند و به واسطه آن بخشى از كمالاتش حاصل مى شود .



براى شناخت روشن خير و شر بايد مصاديق كمال هر موجودى را بشناسيم تا سلب و فقدان كمال را كه هر موجودى از آن گريزان است، دريابيم .



اولين كمالى كه همه خواهان آن و از سلبش گريزان اند، ذات و نفس خودشان است . هر موجودى خواهان خودش است و از فانى شدن خود مى گريزد . پس بقاى ذات، خير و فناى آن شر است نيز كمالات شى ء نظير حيات، علم، قدرت، شجاعت، مال، مقام رفيع، آرامش روحى، امنيت سياسى، اجتماعى، اقتصادى، خيرند و در مقابل مرگ، جهل، ضعف، ترس، فقر، ذلت، اضطراب و تشويش روحى، فقدان امنيت جانى، مالى، اجتماعى، شغلى و مانند آنها شرند نيز آنچه ما را به خير برساند، نافع و مفيد و آنچه به ما شر برساند، ضار يا مضر خوانده مى شود (17) مثلا بيمارى شر است اما پرخورى كه سبب آن است ضار و مضر ناميده مى شود نيز بى نيازى خير و كسب نافع خوانده مى شود (18) .



بنابر اين حوادث طبيعى نظير زلزله، سيل، آتشفشان، قحطى، و اعمال خلاف اخلاق مانند دزدى، ضرب و جرح ظالمانه، فحشا و گناه ضار و سبب شرند لذا اين امور از آن جهت كه سبب فقدان كمال و ايجاد درد و رنج اند، شر ناميده مى شوند .



به طور كلى اسباب شرور را به دو قسم مى توان تقسيم كرد:



1 . اسباب طبيعى: مثل زلزله و سيل و ديگر بلاهاى آسمانى كه از اراده بشر خارج است



2 . اسباب اخلاقى: يعنى شرورى كه ناشى از اراده و اختيار انسان است مثل بخل، حسد، گناه و فحشا .

3 . حقيقت شر



يكى از موضوعاتى كه ديدگاههاى گوناگونى درباره آن عرضه شده است، حقيقت شر است به گونه اى كه برخى چون ثنويه براى شر واقعيتى مستقل از خير قايل شده و از اين رو براى آن مبدئى مستقل پنداشتند تا به خيرخواه بودن حق تعالى خللى وارد نيايد . در مقابل، فيلسوفان از افلاطون تا فيلسوفان اسلامى نظير ابن سينا و ملاصدرا و شيخ اشراق شر را امرى عدمى مى دانند و براى آن مبدئى مستقل نمى جويند چون خداوند را فياض على الاطلاق دانسته، آنچه را از او صادر مى شود، فيض وجودى مى خوانند چون براى شر، ذات و حقيقتى مستقل قايل نيستند و آن را بى نياز از جعل جاعل مى دانند به اين ترتيب دامن كبريايى خداوند از شر آفرينى مبرا شمرده مى شود و ديگر حاجتى نخواهد بود كه قدرت يا رحمت او مقيد خوانده شود .



برخى گفتند: شر معدوم است (19) اما بايد اين نكته را متذكر شويم كه بين دو قضيه شر معدوم است و شر امر عدمى است، تقاوت وجود دارد . دو قضيه «شر معدوم است » و «شر موجود است » ، در تقابل با يكديگر قرار دارند و رابطه آن دو تناقض است اما وقتى مى گوييم، شر عدمى است، مراد از اين عدم، عدم ملكه است يعنى موجودى شانيت كمالى را دارد اما فاقد آن است مثل كورى براى انسان و ساير حيوانات يا جهل براى انسان . بديهى است كه شر از نوع دوم است .



در اينجا بايد بين آنچه كه سبب اين عدم هاست و آنچه كه بالذات شر است، تفكيك به عمل آورد مثلا صلح و امنيت و آرامش به تعبيرى عبارت از نبرد جنگ و نزاع است و جنگ امر وجودى است و غالبا در عرف عامه مردم جنگ شر و صلح و آرامش خير ناميده مى شود اما چون اصل در حيات انسان آرامش است و جنگ موجب سلب اين آرامش مى شود، آنچه حكما گفته اند كه هر چه وجودى است، خير و هر چه عدمى است، شر است، مشكل شر را چنانكه بايد، حل نمى كند .

4 . شناخت هستى



براى حل مشكل شر بايد ديدگاهمان را نسبت به مجموعه هستى و جايگاه انسان در اين مجموعه روشن نماييم .



هستى از ديدگاه قرآن و برهان از مبدا واجب الوجود كه وجودى تمام تر و كامل تر از آن قابل تصور نيست، آغاز مى شود و به همان مبدا ختم مى يابد .



«هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن » (20) و «اليه يرجع الامركله » (21) .



صدرالمتالهين در برهان صديقين اين سخن زيباى الهى را در قالب برهان عقلى چنين بيان مى دارد:



وجود حقيقتى عينى، واحد و بسيطى است كه بين افرادش در برخوردارى از اصل واقعيت تفاوتى نيست، مگر از جهت كمال و نقص، شدت و ضعف و نظاير آنها . نهايت كمال وجودى مرتبه اى است كه تمام تر و كامل تر از آن نيست و حتى تمام تر از آن نتوان تصور كرد و آن وجودى است كه وابسته به غير نيست زيرا هر چه وابسته به غير باشد، ناقص و نيازمند به موجود تمام تر از خويش است پس اين موجودى كه در اعلى مرتبه هستى و قائم به ذات است، واجب الوجود [و مبدا هستى] است اما بقيه كه به او وابسته و قائم هستند، افعال و آثار اويند و براى آنها قوامى نيست، مگر بواسطه او (22) .



صدرالمتالهين از همين برهان، توحيد و ساير صفات كمالى خدا مانند علم، قدرت، اراده، حيات، قيومت و فياضيتش را نتيجه مى گيرد (23) زيرا وجودى كه حقيقت صرف و در اعلى مرتبه است، كمالاتش هم بايد در اعلى مرتبه باشد . پس هيچ بخل و نقصى در او متصور نيست و او جواد و رحمان و رحيم است و هستى ممكنات ظهور و نمود رحمت او هستند .



جهان با همه افلاك و اقمارش، پستى و بلنديش، و كوه ودشت و دريايش ظهور رحمت او و از عنايت اوست و قرآن اين معنا را چه زيبا بيان كرده است: «الذى اعطى كل شى ء خلقه ثم هدى » (24) . برابر بينش قرآنى و بر مبناى برهان، هستى در قوس نزول از خداى سبحان آغاز مى شود و تا ادنى مراتب وجود ادامه مى يابد و در قوس صعود از ادنى مرتبه وجود آغاز و به همان مبدا ختم مى گردد در اين ديدگاه هر موجودى در جايگاه خودش مرتبه اى از كمال وجودى دارد . بعضى از مراتب آن خير و كمال تام اند و آن موجودات مجرد عقلى محض هستند و بعضى از مراتب آن كه به ماده آميخته اند، چون در مرتبه پايين ترى هستند، وجودشان به عدم و خيرشان به نقص و شر آميخته است و لازمه اتم و اكمل بودن مجموعه عالم آن است كه همه مراتب هستى از فرشته و انسان، جن و شيطان، پرنده و چرنده، درنده و خزنده و همه موجودات برى و بحرى وجود داشته باشد البته كسى كه بخواهد در جهان هستى جزئى نگرى كند و يا از زاويه منافع محدود شخصى خود به آن بنگرد، ممكن است، جز بى نظمى و شر نبيند چنان كه برخى فيلسوفان وجود حوادث ناخوشايند را دليل بر عدم علم و قدرت و خير مطلق خدا و ذات واجب الوجود دانستند (25) .



يكى از مصاديق شر كه قرآن هم آن را شر رساننده معرفى كرده، شيطان است . شيطان در لسان قرآن موجودى وسوسه گر، گمراه كننده و دشمن انسان و شر رساننده به او معرفى شده است . اينك اين سؤال مطرح است كه چرا خداوند چنين موجود شرى را كه منشا بسيارى از شرور اخلاقى است، آفريده است .



علامه طباطبايى در اين زمينه دو نكته را خاطرنشان ساخته، مى نويسد:



1 . هر چيزى كه متعلق خلقت و آفرينش الهى است، فى نفسه (وجودش بدون اضافه غير) خير است چون خدا كسى است كه مخلوقاتش را نيكو آفريده و پروردگار جهانيان است (26) .



2 . عالم آفرينش با همه كثرت اجزا و وسعت طول و عرضش مجموعه اى به هم پيوسته و وابسته است به گونه اى كه اولش به آخرش برمى گردد پس آفرينش برخى از آنها مستلزم آفرينش برخى ديگر است بنابراين اختلافى كه بين موجودات عالم است، موجب قوام عالم است و گرنه چنانچه بين موجودات عالم اختلافى نبود و از نظر كمال و نقص تفاوت نداشتند، ميان آنها تمايزى وجود نداشت بنابر اين وجود شيطان كه به بدى خوانده مى شود، از اركان عالم است (27) .



با اين بيان وجود حيوانات درنده و گزنده مثل گرگ و مار و ملخ هم توجيه مى شود . در نظام كل جهان هر چيز در جاى خودش نيكوست چون آنها را خداوند آفريده است و خداوند هم هر چيزى را به بهترين وجه خلق كرده است (28) و نيز او را به راه كمالش هدايت نموده است (29) . پس بر اساس برهان لمى و بينش قرآنى جهان از بهترين نظام برخوردار است و هر موجودى كه در آن لباس وجود پوشيده خيرش غالب و شرش اندك است . با يك محاسبه ساده ثابت مى شود، شمار حيوانات ضار و موذى كه به انسان ها زيان مى رسانند، بسيار كم است به علاوه اين زيان رسانى تنها در پاره اى از اوقات رخ مى دهد . علاوه بر اين آنها از حيث ذاتشان شر نيستند بلكه نسبت به انسان شرند .



ميردامادى در اين زمينه مى نويسيد:



اين شر نسبى كه عارض برخى موجودات در نظام هستى مى شود، شر بودنش از اين روست كه موجب فقدان كمال فعلى برخى از موجودات مى گردد . اين شرها امور نادر و اتفاقى هستند كه گاه گاهى براى افراد پيش مى آيد و اين شرهاى اندك از لوازم خيرهاى بزرگ و ثابت و هميشگى آن موجودات در نظام كلى وجود است (30) .



اكنون خير بودن شرور با تجربه ثابت شده است براى مثال مارها سموم هوا را جذب مى كنند و از اين طريق براى جامعه انسانى هواى پاك مى سازند . پس مصلحت هاى نهفته اى در خلقت اينهاست كه خداى حكيم آنها را خلق كرده است . خيام گويد:



اسرار ازل را نه تو دانى و نه من



وين حرف معما نه تو خوانى و نه من



اين بحر وجود آمده بيرون ز نهفت



كس نيست كه اين گوهر تحقيق بسفت



هر كس سخنى از سر سودا گفته است



زان روى كه هست كس نمى داند گفت (31)



علت حوادث طبيعى هم در نظام كلى عالم قابل توجيه است چون آنچه خداى سبحان پديد مى آورد، خيرات وجودى است اما اگر آتشى مؤمنى را مى سوزاند و دريا جوانى را به كام خود فرو مى برد، اينها از لوازم وجود آنهاست .



خداوند جهان را بر اساس قوانين ثابت و سنن محكمى آفريده است . تبديل و تغييرى در سنن الهى راه ندارد (32) مگر اينكه خود خداوند سنتى را به جاى سنت ديگر آورد مانند آنجايى كه آتش بر ابراهيم عليه السلام قهرمان توحيد سرد و سلامت مى شود (33) و آنجا كه رود نيل براى نجات موسى و قومش از وسط شكافته مى شود (34) .



البته همواره چنين نيست كه آتش مؤمنان را نسوزاند . در قرآن آمده است:



قتل اصحاب الاخدود النار ذات الوقود اذ هم عليها قعود و هم على ما يفعلون بالمؤمنين شهود كشته باد صاحبان گودالها [كه در آنها] آتش فروزان بود . زمانى كه بر [كنار] آنها مى نشستند و بر آنچه به مؤمنان مى كردند، مى نگريستند .



پس با نگاه كلى بر عالم و بر اساس برهان لمى چون عالم صادر از مبدا خير و علم و حكمت و قدرت مطلق است، هر قدر از حسن و جمال كه شايسته اين نظام بوده است، بر تن آن پوشانده شده است . زمين را چون گهواره اى بر زيرپاى آدميان گسترانده (35) و آسمان ها را با همه زيباييش از سيارات و ستارگان بر بالاى سرمان برافراشته است (36) . درختان با طراوت و گلهاى رنگارنگ و درياهاى عظيم و آبشارها و كوه هاى با جمال و جلال را كه هر يك نشان از عظمت و قدرت صانع آن دارند، مسخر انسان نموده است (37) .



پس اگر هر از گاهى جنبشى در زمين پديد مى آيد و در گوشه اى از كره زمين خانه سست بنيانى از جاى كنده مى شود، اين را نمى توان نقص خلقت و خالق به شمار آورد .



البته بلاهاى طبيعى نظير زلزله و بادهاى طوفنده و صاعقه ها و . . . دليل ديگرى هم دارد كه در ادامه مورد بحث قرار مى گيرد .

5 . شناخت انسان و غايت حيات او از ديدگاه قرآن



بسيارى از شبهاتى كه در خصوص مساله شر براى برخى پيش آمده است، به جهت غفلت از مقام و موقعيت و منزلت انسان و هدف از حيات اوست . در نظر آنهايى كه بنياد اخلاق را مبتنى بر سود و زيان مى شمارند (38) يا آنهايى كه پايه زندگى را كسب لذت و خوشى و خودخواهى و نفس پرورى مى دانند (39) ، هر چه كه با تمايلات نفسانى ناخوشايند باشد، شر است اما آيا خدا انسان را براى ارضاى تمايلات نفسانى آفريد؟ پاسخ اين سؤال را از كلام الهى مى گيريم .



1- انسان برگزيده خدا براى خلافت الهى و آگاه به علم اسماء است (40) . خليفه بايد به صفات مستخلف متصف باشد . خداى سبحان كه داراى اسماء حسنى و صفات علياست، انسان هم بايد به همين صفات و اسماء موصوف گردد . خداى سبحان انسان را بر مثال خويش بيافريد تا اينكه معرفت انسان آينه معرفت رحمان باشد . پس انسان موجودى عالم، قادر، مريد، سميع و بصير است و همين صفات الهى است كه او را به مقام خليفة اللهى رسانده و او را شايسته امانتى ساخته است كه آسمان و زمين از برداشتش بيم داشتند (41) چنان كه قرآن كريم مى فرمايد:



انا عرضنا الامانة على السموات و الارض و الجبال فابين ان يحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان . . . . (42) ما امانتمان را بر آسمانها و زمين و كوهها عرضه داشتيم، آنها از برداشتن آن سر باز زدند و از آن بيم داشتند اما انسان آن را بر دوش كشيد . . . .



به فرموده علامه طباطبايى اين خلافت الهى اختصاص به آدم عليه السلام ندارد . مراد نوع انسان است و معناى تعليم اسماء هم به وديعت گذاشتن اين علم در نوع انسان است . اگر انسان به اين راه هدايت شود، اين امكان برايش هست كه آن را از حالت قوه به فعل تبديل كند (43) .



پس كرامت و فضيلت انسان از آن روست كه حامل امانت الهى است و آن يا عقلى است كه مناط انتخاب و مسئوليت پذيرى و اختيار است و يا ولايت الهى و استكمال (44) بواسطه دين حق از حيث علم و عمل است (45) ، البته پيداست كه تحقق اين حقيقت هم جز به واسطه عقل كه اشرف مخلوقات الهى است (46) ، تحصيل نمى گردد .



2- با آنچه آمد، آشكار مى شود كه در بينش قرآنى و فلسفه الهى هدف از حيات انسانى در اين جهان لذت جويى و كام جويى و خوشگذرانى نيست كه اگر چيزى را منافى خوشگذرانى هايش يافت، شر بپندارد بلكه هدف پيمودن جاده كمال و رسيدن به قله سعادت جاودانى و استقرار در جوار رحمت و رضا و رضوان الهى است (47) اما بايد دانست كه در اين مسير گردنه هاى سختى است كه شرط ورود به جنت رضوان الهى گذشتن از آنهاست .



اين گردنه ها را خداى سبحان اينگونه معرفى مى كند:



و ما ادراك ما العقبة فك رقبة او اطعام فى يوم ذى مسغبة يتيما ذا مقربة او مسكينا ذا متربة ثم كان من الذين امنوا و تواصوا بالصبر و تواصوا بالمرحمة (48) و تو چه دانى گردنه چيست؟ برده اى را آزاد كردن يا در روز گرسنگى طعام دادن به يتيمى خويشاوند يا بينوايى خاك نشين علاوه بر اين از زمره كسانى باشد كه ايمان آورده و همديگر را به شكيبايى و مهربانى سفارش كرده اند .



مقام خلافت اللهى به آسانى دست يافتنى نيست بلكه بايد از اين گردنه گذشت و از امتحان الهى سرفراز بيرون آمد:



الذى خلق الموت و الحيوة ليبلوكم ايكم احسن عملا (49) آنكه مرگ و زندگى را آفريد تا شما را بيازمايد (و روشن سازد) كه كداميك از شما نيكوكارتريد .



امتحان هاى الهى گاه با نعمت دادن است و گاه با نعمت ستاندن:



فاما الانسان اذا ما ابتلاه ربه فاكرمه و نعمه فيقول ربى اكرمن و اما اذا ما ابتلاه فقدر عليه رزقه فيقول ربى اهانن (50) اما انسان چون پروردگارش او را بيازمايد و او را گرامى دارد و به او نعمت بخشد، گويد: پروردگارم مرا گرامى داشت و اما چون او را بيازمايد و روزى را بر او تنگ گيرد، گويد: پروردگارم مرا خوار داشت .



در جاى ديگر مى فرمايد:



و نبلو كم بالشر و الخير فتنة و الينا ترجعون (51) شما را به خير و شر مبتلا مى كنيم تا بيازماييم و به سوى ما بازگردانيده مى شويد .



پس در بينش قرآن خير و شر، فقر و غنا، جنگ و صلح، صحت و مرض، همه براى امتحان و آزمايش انسان است و اين امتحان هاست كه اگر انسان از آنها پيروز درآيد، به مقامات عالى انسانى و قرب الهى مى رسد چنان كه در مورد حضرت ابراهيم مى فرمايد:



و اذا ابتلى ابراهيم ربه بكلمات فاتمهن قال انى جاعلك للناس اماما (52) وقتى خداوند ابراهيم عليه السلام را به امورى چند امتحان كرد و او همه را با موفقيت به پايان برد، فرمود: تو را پيشواى مردمان قرار دادم .



دسته اى از امتحان هاى الهى كه متضمن تحمل سختى ها و فشارها و رنج ها و مصيبت هاست، براى ترفيع درجات صالحان است اما دسته اى ديگر از مصائب و رنجها براى بيدارى انسان از خواب غفلت است .



خداى تعالى در مورد خاندان فرعون مى گويد:



و لقد اخذنا آل فرعون بالسنين و نقص من الثمرات لعلهم يذكرون (53) و ما فرعونيان را گرفتار قحطسالى و كاهش محصولات كرديم تا پند پذيرند .



در بينش قرآن گاهى رنجها و بلاها جنبه تربيتى دارد اما اگر انسان نه با نعمت دادن شاكر حق و مجذوب دين خدا مى شود و نه با بلاها و سختى ها متنبه مى گردد در اين صورت خداوند او را رها مى كند تا چند صباحى به عيش و طرب بپردازد وقتى در شهوات فرو رفت و با دين حق به ستيز برخاست و هيچ اميدى به هدايت آنها نبود، به يكباره همچون قوم نوح گرفتار طوفان مى گردد و غرق مى شود (54) يا ناگهان دچار زلزله هاى مهلك مى شود و در آوار مدفون مى شود (55) پس پاره اى از شرور طبيعى نتيجه سركشى اقوام كافر و معاند است تا عبرتى براى آيندگان باشد .



شبهه ديگرى كه در اينجا مطرح مى شود، اين است كه چرا خدا انسان را مختار آفريد و به او توانايى اختيار شرور اخلاقى را داد كه بعد مستوجب عذاب شود و براى چه او را به گونه اى نيافريد كه همواره گزينش خير نمايد؟ (56)



پاسخ اين سؤال هم از آنچه پيشتر درباره خلقت شيطان آمد، آشكار مى گردد كه لازمه تماميت كمال نظام هستى وجود انسان مختار است . جالب است كه همين سؤال را فرشتگان در هنگام آفرينش آدم مطرح كرده، گفتند:



خدايا چرا مى خواهى فسادگر و خون ريز بيافرينى؟ حال آنكه شاكرانه تو را نيايش مى كنيم و تو را به پاكى ياد مى كنيم فرمود: من چيزى مى دانم كه شما نمى دانيد (57) .



خداوند خواسته موجودى بيافريند كه مختارانه او را عبادت كند و مختارانه خيرات اخلاقى را گزينش نموده و از شرور و زشتى ها بپرهيزد . شرط مختار بودن او اين است كه قدرت بر شر و گناه داشته باشد با وجود اين از آنها نخواسته است كه اختيارشان را در راه شر استفاده كنند بلكه همواره از آنان خواسته است، خيرات را گزينش نمايند و براى اين منظور پيامبران را با آيات بينات و بشارت ها و تنذيرها فرستاده است تا گزينش خير را براى او آسان گرداند و او را از انتخاب شرور برحذر دارد حتى او را به بلاها گرفتار مى كند تا از خواب غفلت بيدار گرداند و به راه حق باز آورد اما اگر انسان از اختيار خودش سوء استفاده كرد و اراده اش رادر جهت شرور اخلاقى به كار گرفت، خدا او را مسلوب الاراده نمى كند و قدرت را از او باز نمى ستاند كه اگر چنين كند ديگر انسان، انسان نخواهد بود و گزينش هاى او در امور خير و حسن هم شايسته تكريم نيست پس گزينش گرى و مختار بودن ذاتى انسان و جبلى خلقت اوست در عين حال خداوند راهنما مى فرستد و از اين طريق به انسان راه را نشان مى دهد تا آگاهانه خود شاكرى و حق پذيرى يا كافرى و گمراهى را برگزيند (58) .



بلى انسان هايى چون انبيا در طول تاريخ بوده اند كه در سراسر حياتشان همواره خير را گزينش كرده اند و در همه عمرشان هيچ شر اخلاقى و فعل قبيحى را مرتكب نشده اند اما چنين نبوده است كه اينان قدرت بر گناه نداشتند بلكه آنان با معرفتى كه سبت به خداى سبحان و بينشى كه نسبت به باطن گناه داشتند، مختارانه از گناه پرهيز مى كردند .



دسته ديگر از شرور طبيعى كه بر انسان وارد مى شود، هرگز او در اختيار آن دخالتى ندارد مانند: نقص در خلقت چون نابينايى و كرى و لالى . انسان ناقص الخلقه در اين جهان متحمل رنج و سختى مى شود بدون اينكه خود در پديد آمدن آن نقشى داشته باشد . اين چگونه با قدرت و حكمت و رحمت خدا سازگار است؟



پاسخ اين سؤال هم اين است كه خداوند جهان را بر اساس قوانين ثابتى خلق كرد و هر پديده اى بر اساس علل آن تكون مى يابد چون خداوند از هرگونه ستمى در حق بندگان منزه است زيرا محتاج و جاهل و ممسك خير نيست .



اگر پدر و مادرى دستورهاى خداوند را در خوردن و آشاميدن به كار نگيرند و ساير قوانين شريعت و توصيه هاى بهداشتى را در هنگام انعقاد نطقه رعايت ننمايند و در دوران باردارى به وظايف الهى خويش عمل نكنند و مواظبت لازم را قبل از ولادت و بعد از آن از كودك خويش معمول نسازند و از اين رهگذر نقصى به فرزندشان برسد، آنها به او ستم كردند از اين رو آنها بايد پاسخ گوى عمل خويش باشند چون امروز اين امر مسلمى است كه بسيارى از اوصاف از طريق ژن ها به كودكان منتقل مى شود .



در عين حال خداوند به اين افراد هم در دنيا و آخرت با نظر رحمت مى نگرد: اولا در دنيا بر آنها به اندازه توانشان تكليف كرده و وظايفى را كه بر افراد سالم و تندرست نهاده، از دوش آنها برداشته است (59) ثانيا خداوند با عوض دادن در قيامت آن نقص را جبران مى نمايد چنان كه در روايتى آمده است:



شخصى باديه نشين خدمت رسول خدا آمد و گفت: من به غير واجبات با عمل ديگرى به سوى خدا تقرب نمى جويم . رسول خدا از علتش جويا شد . اعرابى گفت: «لان الله قبح خلقى چون خدا رويم را زشت ساخت . . .» . جبريل بر پيامبر فرود آمد و فرمود: خداوند بر تو سلام مى فرستد و مى فرمايد: بر آن بنده ام سلام مرا برسان و بگو: آيا راضى نيستى، در ازاى اين زشت رويى خداوند در قيامت تو را در امن و امانش قرار دهد؟ گفت: آيا خداوند مرا ياد كرده است؟ فرمود: بلى! اعرابى (بسيار مسرور گشته،) گفت: ديگر از هيچ عمل خيرى دست نمى كشم (60) .



متكلمان شيعه در اينگونه آلام و رنجها كه از قصور و تقصير مؤلم نيست، قاعده «عوض » را جارى دانسته اند چنان كه خواجه نصيرالدين طوسى مى گويد:



بر خداوند است كه در مقابل غم و رنجى كه به انسان مى رسد و منفعتى كه به سبب آن از دستش مى رود با عوض دادن جبران كند (61) .



قرآن كريم درباره شهدايى كه بزرگترين شر به حسابهاى بشرى يعنى مرگ با شمشير و كشته شدن در راه خدا را به جان خريدند و در مقابل به مقام رضا و رضوان الهى رسيدند، مى فرمايد:



فرحين بما اتيهم الله من فضله و يستبشرون بالذين لم يلحقوا بهم من خلفهم الا خوف عليهم و لا هم يحزنون يستبشرون بنعمة من الله و فضل و ان الله لا يضيع اجر المؤمنين (62)



به فضل و رحمتى كه خداوند نصيب آنها گردانيده، شادمانند و براى كسانى كه از پى ايشانند و هنوز به آنها نپيوسته اند، شادى مى كنند كه نه بيمى بر ايشان است و نه اندوهگين مى شوند . برنعمت و فضل خدا و اينكه خداوند پاداش مؤمنان را تباه نمى گرداند، شادى مى كنند .



پس نوع جهان بينى افراد در اينكه چه چيزى شر و چه چيزى خير است، نقش اساسى دارد .

6 . تفاوت ديدگاه قرآن با نگرش هاى بشرى در تحليل شر



اين بحث را با تبيين آيه شريفه زير آغاز مى كنيم:



كتب عليكم القتال و هو كره لكم و عسى ان تكرهوا شيئا و هو خير لكم و عسى ان تحبوا شيئا و هو شر لكم و الله يعلم و انتم لا تعلمون (63) [اى مؤمنان] پيكار در راه خدا بر شما واجب شده است حال آنكه آن بر شما ناگوار است و بسا چيزى را ناگوار بدانيد و آن براى شما خير است و چه بسا كه چيزى را شما دوست داريد و آن براى شما شر است و خداوند مى داند و شما نمى دانيد .



آيه شريفه درباره جهاد و جنگيدن با كفار و مشركين نازل شده است اما در ضمن آن يك حكم كلى از طبيعت بشرى بيان شده است و آن اينكه شناخت انسان در خصوص خير و شر ناقص است چرا كه انسان ها معمولا هر چه را كه موجب رنج او باشد، به خصوص امورى مثل جنگ كه موجب فناى جان خود و عزيزان و زخم و جرح بدن ها و ضررهاى اقتصادى و رخت بر بستن آرامش روانى و اجتماعى است، شر مى دانند و هرچه را كه موجب رفاه و آسايش و فزونى مال و حفظ جان خود و عزيزانش باشد، خير مى شمارند اما آيا واقعا هر رنجى حتى اگر موجب خير برترى شود، شر است و هر خوشى و فزونى حتى اگر به شر بزرگترى منجرشود، خير است؟



پاسخ به اين سؤال بر اساس بينش هاى مختلف متفاوت است . آنهايى كه هدف حيات را دست يابى به آسايش و آرامش و لذت جويى هر چه بيشتر اين دنياى عاجل مى دانند، طبيعى است كه هر امرى را كه موجب از دست رفتن اينها و ايجاد رنج و درد باشد، شر مى دانند اما كسانى كه هستى را به چند صباح دنيا محدود نمى دانند و هدف حيات را خوشى هاى عاجل نمى دانند و به عالم وسيع تر آجل و حياتى برتر مى انديشند و رضا و رضوان الهى را مى خواهند و قلبشان در لذت وصال محبوب سرمديشان پر مى زند، حاضرند همه اين رنجها را به جان بخرند و اين امور را نه تنها شر نمى دانند بلكه خير و جميل مى دانند چنان كه امير مؤمنان انسش را به مرگ از انسى كه نوزادان به پستان مادرانشان دارند، بيشتر مى داند (64) و زينب كبرى در پاسخ ابن زياد وقتى از روى سرزنش گفت، خدا با خاندان حسين چنين كرد، فرمود: «ما رايت الا جميلا جز زيبايى نديدم » .



حسين بن على عليه السلام مى فرمايد:



انى لا ارى الموت الا سعادة و الحيوة مع الظالمين الا برما (65) من مرگ را جز سعادت و زندگى با ستمكاران را جز هلاك نمى بينم .



و در روز عاشورا مى فرمايد:



صبرا على قضائك يا رب لا اله سواك (66) خدايا آنچه قضاى توست، به جان مى پذيرم و تنها تو معبود (و معشوق) منى .



بابا طاهر همدانى در رباعياتش در اين زمينه نيكو سروده است:



يكى درد و يكى درمان پسندد



يكى وصل و يكى هجران پسندد



من از درمان و درد و وصل و هجران



پسندم آنچه را جانان پسندد (67)



نتيجه اينكه انسان بدون مدد وحى نمى تواند به خير و شر بودن همه امور علم پيدا كند چه بسا امورى را بر حسب ظاهر شر بداند اما در واقع براى او خير باشد و يا به عكس چيزى را با محاسبات فكرى خودش نافع و خير بداند اما در واقع شر باشد . پس چنين نيست كه هر چه را مطابق ميل و ذائقه ما نبود و بر اثر تسويلات نفس اماره و وسوسه هاى شيطان مكروه و زشت دانستيم، در واقع هم چنين باشد . قرآن كريم در آيه ديگرى نظير آيه سابق مى فرمايد:



فعسى ان تكرهوا شيئا و يجعل الله فيه خيرا كثيرا (68) چه بسا چيزى را ناپسند مى پنداريد در حالى كه خداوند در آن خير فراوانى قرار مى دهد .



با اين بيان شايد نظريه «توهم انگارى شر» (69) قدرى تقويت شود البته نه به نحو قضيه كلى كه بگوييم هر آنچه را شر مى دانيم، جز وهم و پندار نيست . قرآن كريم به نحو جزئى بيان مى دارد كه بسا امورى را شما مكروه دانسته و از آن مى گريزيد، اما آن خير است .



اينك مى خواهيم اين مساله را بررسى كنيم كه چرا در معرفت خير و شر اختلاف نظر وجود دارد: حقيقت اين است كه انسان هرچه بيشتر آينه دلش را از گناه تطهير نمايد و تقوا پيشه كند، خداوند توفيق شناخت حق را از باطل به او بيشتر عنايت مى فرمايد يعنى خيرات و شرور واقعى را به او بهتر مى نماياند و در مقام عمل خيرگزين و شرگريز مى شود . خداى سبحان مى فرمايد:



ان تتقوا الله يجعل لكم فرقانا (70) اگر از خدا پروا كنيد، برايتان تميز حق از باطل قرار مى دهد .



در جاى ديگر مى فرمايد:



و اتقوا الله و يعلمكم الله و الله بكل شى ء عليم (71) از خدا پروا كنيد (و نافرمانى خدا نكنيد) و خداوند به شما آموزش مى دهد و خداوند بر هر چيز آگاه است .



در مقابل، در وصف گناه پيشه گان مى گويد:



ثم كان عاقبة الذين اساؤ السواى ان كذبوا بايات الله (72) سپس فرجام كسانى كه بدى كردند، بدتر بود [چرا] كه آيات الهى را تكذيب كردند .



كى يركگور، فيلسوف و عارف دانماركى مى گويد:



علت اساسى اختلاف انسان ها در معرفت عالم واقع گناه كردن است . هر كه گناه نكند، صحيفه دل او مثل آينه پاك مى شود و عالم واقع تماما در او منتقش مى گردد (73) .



خانم ادى اين زن متاله آمريكايى مى گويد: «براى اينكه دچار توهم مرگ نشويم بايد گناه نكنيم (74) » .



فيلسوفان مسلمان نيز همواره بر اين حقيقت تاكيد نموده اند و عارفان اصلى ترين راه معرفت را تزكيه دل دانستند (75) .



نتيجه اينكه نوع نگرش ما به هستى و حوادثى كه پيرامون ما رخ مى دهد، در تقسيم امور به خير و شر بسيار دخيل است . مثلا برخى انسانها مرگ را بزرگترين شر مى دانند اما اميرالمومنين على عليه السلام وقتى مرگ به سراغش مى آيد، مى فرمايد:



فزت و رب الكعبة به پروردگار كعبه رستگار شدم .



و در روايت ديگر مى فرمايد:



افضل تحفة المؤمن الموت (76) بهترين هديه براى مؤمن مرگ است .



باز هم ايشان مى فرمايد:



شوقوا انفسكم الى نعيم الجنة تحبوا الموت و تمقتوا الحياة (77) جان هايتان را به نعمتهاى بهشت مشتاق كنيد تا علاقمند به مرگ و بى رغبت به زندگى دنيا شويد .



اما انسان هايى كه با بينش مادى به جهان مى نگرند، هراسناك ترين و شرترين حادثه براى آنها مرگ است .



نكته مهم ديگرى كه در اين زمينه بايد متذكر شد، اينكه بر اساس بينش توحيدى خداوند، پروردگار جهانيان و مالك حقيقى انسان و جهان است و هر گونه تصرف مالك در ملكش مجاز و جاى اعتراض نيست و اين يك امرى است كه عقلا آن را پذيرفته و بى نياز از برهان مى دانند پس وقتى خداوند مالك موت و حيات، و اموال و فرزندان ماست و خلاصه ولايت مطلق بر جهان از آن اوست (78) ، ما تنها امانتدار او هستيم حال آيا حق داريم، وقتى صاحب مال امانتش را از ما باز مى ستاند، به او اعتراض نماييم و اين عمل را دليل بر بى عدالتى يا بى رحمى او بدانيم؟ مسلما نه .



پس بخشى از اعتراضات ما از اينجا نشات مى گيرد كه ما خود را مالك حقيقى مى دانيم و اين خودمحورى موجب مى شود كه هرگونه فقدانى در جان و مال و فرزندانمان را شر دانسته و آن را به خدا منتسب نماييم و يا بگوييم: چرا خدا از ما دفع شرور نكرده است؟



نكته سوم اينكه برخى از اين آسيب ها و فقدان ها كه با بينش ظاهرى شرند، در باطن آنها رموزى از خير و مصلحت نهفته است و چون ما به آنها آگاه نيستيم، اعتراض مى كنيم .



اين مساله در قرآن به وجه زيبايى در داستان موسى عليه السلام و خضر عليه السلام كه صاحب علمى از جانب خداوند در زمينه حكمتها و مصلحت هاى واقعى بود (79) ، بيان شده است آنجا كه حضرت موسى عليه السلام كه به ظاهر شريعت مامور است، به او اعتراض مى نمايد و او را به شر اخلاقى و ارتكاب جرم متهم مى كند (80) . مخصوصا وقتى مى بيند، خضر نوجوانى را بدون گفتگو كشت . موسى به او گفت:



آيا نفس محترمى كه كسى را نكشته بود، بى گناه كشتى . كار بسيار زشت و ناپسندى كردى (81) .



وقتى موسى نتوانست، همراهى خضر را تحمل كند، خضر حكمت ها و مصالح كارهايش را به او گفت و از او جدا شد (82) .



ما چگونه بدون آنكه به حكمت افعال خداوند پى ببريم، به خود اجازه مى دهيم كه بى محابا خداى يكتاى عالم قادر حكيم عادل مهربان را متهم به عجز يا جهل و يا نامهربانى و ظلم نماييم . اين بزرگترين بى عدالتى است كه از روى جهل به حكمت ها و مصالح امور جهان، به بى نظمى و غير احسن بودن نظام هستى حكم كرده و آن را دليل بر جهل يا عجز يا بخل خالق آن بدانيم پس هر آنچه به نظر قاصر ما بر خلاف مصلحت است، در نظام كلى جهان بجا و عادلانه است (83) .



نتيجه اينكه حوادث و مصائبى كه بر انسان فرود مى آيد و درد و رنج او را موجب مى شود، اگر متضمن هيچ مصلحت و خير عاجل يا آجل نباشد، شر و منافى خيرخواهى خداوند است اما اگر متضمن مصلحتى باشد، دليل بر رحمت و خيرخواه بودن اوست و ما چون به برهان لمى ثابت كرديم، خداوند واجب الوجود و واجب الفيض و الرحمه است و اين با تعاليم و حيانى هم تاييد شده است (84) ، يقين داريم كه آنچه از خير و خوبى به ما مى رسد، از جانب خدا و اگر شرى به ما مى رسد، از جانب عملكرد خودمان است .



پس سختى ها و گرفتارى هايى كه به ما مى رسد يا مكافات اعمالمان است و يا امتحان هايى است كه بعد از گذر از هر يك از آنها رتبه اى به كمالات ما اضافه شده، موجب جذب محبت خدا و تقرب آدمى به اوست و درجه اى بر مقامات اخروى انسان افزوده خواهد شد .



وقتى آدمى مكافات عمل را در دنيا چشيد، رهايى از عذاب اخروى نصيب او خواهد بود چرا كه بر اساس عدل الهى اگر بنده اى مجازات عملى را به تمامه در دنيا متحمل شد از گناه پاك مى گردد و جايى براى مجازات او در آخرت نخواهد بود . پس چنين نيست كه اگر بنده اى در دنيا همواره در رفاه و آسايش و خوشگذرانى بود و خداوند به او عمر طولانى و مال و منال فراوان داد، براى او خير است بلكه مسئوليتش سنگين تر و حسابش مشكل تر است و اگر اين امكانات و سرمايه ها را در راه باطل به كار گرفت، موجب فزونى عذاب اخروى او خواهد بود چنان كه قرآن كريم مى فرمايد:



و لا يحسبن الذين كفروا انما نملى لهم خير لانفسهم انما نملى لهم ليزداد وا اثما و لهم عذاب مهين (85) آنهايى كه به راه كفر و ناسپاسى رفتند، نپندارند كه اگر در دنيا به آنها مهلتى داده ايم (كه در آن به مستى و خوشگذرانى مشغول شدند)، به سود آنهاست بلكه به آنها مهلتى داديم تا بر بار گناهشان بيفزايند و براى آنها عذاب خواركننده اى [فراهم] است .



اينجاست كه امام سجاد عليه السلام مى فرمايد:



[الهى] فان قدرت لنا فراغا من شغل فاجعله فراغ سلامة لا تدركنا فيه تبعة (86) خدايا اگر براى ما در اين دنيا آسودگى و فراغتى از كارها مقدر نمودى، آن را از آفات گناه سلامت بدار .



در جاى ديگر هنگامى كه بيمارى بر آن حضرت روى مى آورد، مى فرمود:



فما ادرى يا الهى اى الحالين احق بالشكر لك . . . . ا وقت الصحة . . . ام وقت العلة محصتنى بها . . . تخفيفا لما ثقل به على ظهرى من الخطيئات » (87) خدايا نمى دانم كدام حال (تندرستى و مرض) براى سپاس گزارى تو سزاوارتر است؟ هنگام تندرستى . . . . يا هنگام بيمارى كه مرا با آن از گناهان رهانيدى و پشتم را از بار گناه سبك كردى .



پس انسان مؤمنى كه با بينش توحيدى به هستى نگاه مى كند، نه تندرستى و رفاه را مطلقا خير مى داند و نه بيمارى و گرفتارى هاى دنيا را مطلقا شر . چرا كه اگر تندرستى موجب توفيق بيشتر در طاعت خداوند باشد، خير است و اگر موجب انباشته شدن گناه در پرونده اعمال باشد، شر است چون تبعات آن عذاب دنيا يا آخرت يا هر دو است در مقابل، بيمارى وقتى موجب تخفيف بار گناه باشد، خير است چون از شر بزرگترى كه عذاب اخروى باشد، جلوگيرى مى كند .



پس تفسير ما از خيرات و شرور و اينكه چه چيزهايى را مصداق خير و چه چيزى را مصداق شر بدانيم، وابسته به اين است كه با كدام جهان بينى، جهان و انسان را تفسير نماييم . اين بينش ها و نگرش هاى زيربنايى موضع ما را در قبال دردها و رنج ها و آلام و مصائب روشن مى كند . در نگاه عارف همه رويدادها خير است، و شر فراق يار است چنان كه حافظ مى گويد:



فراز و شيب بيابان عشق دام بلاست



كجاست شير دلى كز بلا نپرهيزد



و در جاى ديگر مى گويد:



هزار نقش برآيد ز كلك صنع و يكى



به دلپذيرى نقش نگار ما نرسد



دلا ز رنج حسودان مرنج و واثق باش



كه بد به خاطر اميدوار ما نرسد (88)



شاعر نابينا، ابوالعلاى معرى گويد: «من خدا را بر نابيناييم، سپاس گذارم چنان كه ديگران بر بينايى سپاس گويند» (89) .

7 . خاتمه سخن



حاصل آنچه درباره حقيقت شر و اقسام آن گفته آمد، به اين قرار است:



1 . خداوند در بيان حقيقت شر به لسان مردم سخن گفته است اما در بيان مصاديق آن تفكر بشرى را اصلاح نموده است . برخى امورى را نظير جنگ در راه خدا شر مى دانند اما خداوند مى فرمايد: چه بسا امورى را شما ناخوشايند مى داريد ولى مصلحت و خير شما در آن است و به عكس .



2 . شرور به طور كلى دو بخشند: بخشى از آن از اختيار انسان بيرون است و برخى با انتخاب و اختيار انسان پديد مى آيد . بخش اول را معمولا شرور طبيعى و بخش دوم را شرور اخلاقى گويند .



3 . برخى از شرور طبيعى نظير آتش گرفتن خانه يك فقير يا خرابه شدن خانه ها بر اثر زلزله و آتشفشان و سيل و جز اينها از لوازم جدايى ناپذير طبيعت و سنت خدا در جهان است و خداوند بى گناهانى را كه قربانى اين حوادث مى شوند، در قيامت عوض مى دهد .



4 . شرور طبيعى گاهى نتيجه سوء اختيار انسان و ثمره گناهان و بى عدالتيهاى اوست كه به صورت عذاب الهى بر قومى فرود مى آيد مثل طوفان نوح و زلزله در ثمود و سنگ باران اصحاب فيل (90) .



5 . از شرورى كه از سوى مخلوقات پديد مى آيد، بايد به خدا پناه برد: «قل اعوذ برب الفلق من شر ما خلق » (91) چون اين شرور ريشه در شر اخلاقى آنها دارد .



7 . راه نجات از شرورى كه مايه تنبيه و بيدارى انسان هاست، مثل گرفتار شدن حضرت يونس عليه السلام در شكم ماهى توبه و توجه به خداست (92) .



8 . امورى كه براى امتحان انسان ها و تميز مؤمنان واقعى از مدعيان و ترفيع درجات مؤمنان حقيقى است، مثل جنگ و امر به ابراهيم عليه السلام به كشتن فرزند (93) و ديگر احكامى كه شاق به نظر مى رسد، مثل حج (94) و روزه رمضان (95) در روزهاى طولانى و گرم تابستان و مانند آنها كه در ظاهر شر به نظر مى رسد، در واقع و در نگاه مؤمنان حقيقى خيرند . چنان كه امام خمينى «ره » مى فرمايند:



تكاليف الهى همه الطاف الهى است و داروهايى است ربانى براى درمان روحهاى بيمار و دلهاى ناخوش [. . . حتى] آتش دوزخ نسبت به گنهكاران از مؤمنين، لطف است و عنايت و راهى است به جوار الهى (96) .



پس جهنم هم در نظام كلى خلقت و مجموعه حيات بشر در دنيا و آخرت خير و نعمت است . قرآن كريم مى فرمايد:



يعرف المجرمون بسيماهم فيؤخذ بالنواصى و الاقدام فباى آلاء ربكما تكذبان هذه جهنم التى يكذب بها المجرمون يطوفون بينها و بين حميم ان فباى آلاء ربكما تكذبان (97)



مجموعه اين آيات مى رساند كه گرفتن مجرمان و بدكاران و انداختن آنها به آتش جهنم و معذب ساختن آنها در مجموعه نظام خير است و خداوند آن را نعمت غير قابل انكار براى مؤمنان مى داند .



پس در مجموعه هستى آنچه از ناحيه علم و قدرت و مشيت الهى صادر مى شود، خير است و آنچه كه شر است، از سوء اختيار مخلوقات مريد و مختار است اما همين ها را آدمى مى تواند با مبارزه كردن و مدد گرفتن از خدا دفع نمايد .