چكيده:
در كتب "ملل و نحل" و ديگر منابع كلامي و تاريخي، معتزله، يا حداقل جمعي از
بزرگانشان، را به نفي اعجاز قرآن متهم كرده‏اند و گفته‏اند كه اينان قرآن
را معجزه نبوت پيامبر خاتم نمي‏دانند. اين مقاله بر آن است تا اين ديدگاه
رايج را با استناد به شواهد و قراين موجود در منابع مختلف در بوته نقد قرار
دهد با اين اميد كه بتواند در شناخت معتزله، اين جريان سترگ فكري، افقهاي
جديدي را بگشايد.

پيدايش جريان فكري معتزله به نيمه اول قرن دوم باز مي


‏گردد. اين جريان فكري عقل‏گرا تا قرن هفتم هجري ظهور داشته، و مطالب ارزنده
بسياري به جهان اسلام ارائه نموده، كه اغلب آنها بر اثر تعصبات مذهبي و
فرقه‏اي از بين رفته‏اند.

توحيد، عدل، منزلة بين منزلتين، وعد و وعيد، و امر به معروف و نهي از منكر،
از اصول مسلم معتزله به شمار مي‏روند. مسعودي

(1)
در اين باره مي‏نويسد: «فهذا ما اجتمعت عليه المعتزلة و من اعتقد ما ذكرنا من
هذه الاصول الخمسة كان معتزليا فان اعتقد الاكثر او الاقل لم يستحق اسم
الاعتزال، فلايستحقه الا باعتقاد هذه الاصول الخمسة.»

(2)
اما اين كه چرا معتزله به اين پنج اصل پايبند گرديدند و به اصول مهمتري دست
نيازيدند، از عهده اين مقال بيرون است.

بعضي نسبتهاي غير محققانه و متعصبانه به معتزله، موجب گرديده كه ديگران نيز
عدم اعجاز قرآن را به اكثر معتزله نسبت دهند. اولين كسي كه در اين باره به
تصريح سخن گفته، عبدالقاهر بغدادي،

(3)
صاحب "الفرق بين الفرق" است: «زعم اكثر المعتزلة ان الزنج و الترك و الخزر
قادرون علي الاتيان بمثل نظم القرآن و بما هو افصح منه و انما عدموا العلم
بتاليف نظمه و ذلك العلم مما يصح ان يكون مقدورا لهم.»

(4)
و در جاي ديگر مي‏نويسد: «زعم النظام مع اكثر القدرية ان الناس قادرون علي
مثل القرآن و علي ما هو ابلغ منه في الفصاحة و النظم.»


(5)
اين نسبتها باعث‏شده است كه مستشرق معروف، "گلدزيهر"

(6)
نيز اين امر را به معتزله نسبت دهد: «بله، در طبقات معتزله كساني كه قائل
به عدم اعجاز قرآن هستند يا عدم اعجاز قرآن را تضعيف كرده‏اند، يافت
مي‏شود.»

(7)
و براي تاييد كلام خود، همين قول عبدالقاهر بغدادي را نقل مي‏كند. همچنين
مطلبي از "رسالة‏الغفران" "ابوالعلاء معري"



(8)
مي‏آورد، و مي‏گويد: «ابوالعلاء اين مطالب را به سخريه نقل كرده است، كه
نشانه تضعيف اعجاز قرآن است.»

(9)
در جواب بايد گفت: اولا ابوالعلاء معري جزء معتزله نيست، بلكه با معتزله
بسيار مخالف است

(10)
ثانيا ابوالعلاء در رسالة الغفران مطالب را به سخريه آورده است، ولي در باب
اعجاز قرآن مطالبش را بر ضد ابن راوندي،



(11)
طاعن معروف قرآن، آورده است، و سخريه‏اي در آنها يافت نمي‏شود.

ديدگاهها درباره اعجاز قرآن

در باره اعجاز قرآن بين اعلام مذاهب اسلامي اختلاف است، كه مهمترين اقوال
عبارت‏اند از:

1. صرفه يعني سلب شدن مردم به وسيله خداوند از آوردن مثل قرآن، كه از
مهمترين قائلان به اين نظريه در معتزله نظام، جاحظ، رماني، ابواسحاق نصيبي،



(12)
در شيعه شيخ مفيد

(13)
و سيد مرتضي

(14)
و محقق طوسي،


(15)
در ظاهريه ابن حزم اندلسي،

(16)
در اشاعره ابواسحاق اسفرايني،

(17)
و در زيديه ابن مرتضي


(18)
را مي‏توان نام برد.

2. بلاغت قرآن معجزه است، اكثر اشاعره اين نظر را پسنديده‏اند.

3. فصاحت قرآن معجزه است، ابوعلي و ابوهاشم جبائي و قاضي عبدالجبار و حاكم
جشمي

(19)
از اين دسته‏اند.

4. نظم قرآن معجزه است. جاحظ و زمخشري و ابوالقاسم بلخي


(20)
و سكاكي و ابوبكر باقلاني

(21)
جزء اين گروه‏اند.

5. اخبار از غيب و نبودن تناقض و اختلاف در قرآن گواه اعجاز آن است.

(22)

كتب معتزله در باره وجوه اعجاز قرآن

1. تاريخنگاران و فهرست‌نويسان، اولين كتاب نگاشته شده در اين باره را به
جاحظ معتزلي

[م 255]
نسبت داده‏اند. وي به محمد بن احمد بن ابي داود


(23)
چنين مي‏نويسد:

من تمام تلاش خويش را به كار برده‏ام و كتابي در احتجاج به قرآن و رد تمام
اشكالات براي تو نوشتم، ولي در نامه‏ات ذكر شده كه تو احتجاج به نظم‏قرآن
را اراده نكرده‏اي، بلكه به رساله‏اي در خلق قرآن

(24)
نيازمندي.


(25)

و خياط

[م 300] (26)
در باره اين كتاب مي‏نويسد: "ولايعرف كتاب في الاحتجاج لنظم القرآن و عجيب
تاليفه و انه حجة" و زمخشري و مير سيد شريف جرجاني


(29)
از اين كتاب نام مي‏برند، اما اين كتاب اكنون در دسترس نيست و گويا مفقود
گرديده است. جاحظ دو كتاب ديگر به نام آي القرآن

(30)
و حجج النبوة دارد، كه اولي مفقود، و دومي در ضمن رسائل جاحظ چاپ شده است.

2. اعجاز القرآن في نظمه و تاليفه، از محمد بن يزيد واسطي،

(31)
كه تا كنون اثري از آن يافت نگرديده است.

(32)

3. نظم القرآن، از احمدبن علي بن اخشيد،

(33)
كه مفقود گرديده است.

(34)

4. النكت في اعجاز القرآن، از علي بن عيسي الرماني[م
386]،
كه در ضمن ثلاث رسائل في اعجاز القرآن چاپ گرديده است.

5. اعجاز القرآن، از ابوعمر سعيد باهلي بصري.


(35)
اين كتاب نيز به دست ما نرسيده است.

(36)

6. قاضي عبدالجبار


[م 415]
در جزء شانزدهم المغني، در باره اعجاز قرآن به طور مبسوط بحث كرده است.

7. اعجاز سورة الكوثر، از زمخشري

[م‏538]،
كه به تحقيق حامد الخفاف در مصر چاپ شده است.

8. بيان الاعجاز في سورة قل يا ايها الكافرون، از مطرزي خوارزمي، كه به تحقيق
حمد بن ناصر الدخيل در عربستان چاپ شده است.

اين كتب غير از كتب تفسيري معتزله است كه اكثر آنها مفقود گرديده‏اند. سبكي
در طبقات الشافعية نقل‏مي‏كند كه در كتابخانه ابويوسف قزويني معتزلي

(37)
تفاسير ابوالقاسم بلخي و ابوعلي جبائي و پسرش ابوهاشم و ابومسلم محمدبن بحر
معتزلي


(38)
را مي‏توان يافت

(39)
و اين تفاسير غير از تفسير ابوبكر الاصم


(40)
و تفسير ابوالقاسم اسدي


(41)
و تفسير ابوبكر النقاش

(42)
و تفسير موسي الاسواري

(43)
و تفسير شحام


(44)
و تفسير الكشاف است. البته از اين همه تفسير، فقط تفسير الكشاف و منقولاتي از
تفسير ابومسلم اصفهاني و ابوعلي جبائي بر جاي مانده، كه سيدمحمد رضا غياثي
آنها را در كتابي به نام بررسي آرا و نظرات تفسيري ابومسلم اصفهاني
جمع‏آوري كرده است.

ديدگاه بزرگان معتزله در وجوه اعجاز قرآن

ابوهذيل علاف:


(45)
قاضي عبدالجبار از ابوهذيل چنين نقل مي‏كند: «واعلم ان اول ما نقول ما ذكر عن
شيخنا ابي هذيل بانه قال: قد علمنا ان العرب كانت اعرف بالمتناقض من الكلام
من هولاء المخالفين و كانت علي ابطال امر رسول الله


صلي الله عليه و آله
احرص و كان

صلي الله عليه و آله
يتحداهم بالقرآن و يقرعهم بالعجز عنه و يتحداهم بانه لو كان من عند غير الله
لوجدوا فيه اختلافا كثيرا و يورد ذلك عليهم تلاوة و فحوي لانه كان

عليه السلام
ينسبه الي انه من عند الله الحكيم و انه مما لاياتيه الباطل من بين يديه و لا
من خلفه و يدعي انه دلالة وان فيه الشفاء فلو كان الامر في تناقض القرآن
علي ما قاله القول لكانت العرب في ايامه الي ذلك اسبق فلما رايناهم قد
عدلوا عن ذلك الي غيره من الامور، علمنا زوال التناقض عنه و سلامته علي
اللغة.»


(46)
از اين عبارات به روشني مي‏توان دريافت كه ابوهذيل، عدم تناقض در قرآن را
دليل اعجاز قرآن دانسته، و قائل است كه پيامبر با مشركان به تحدي برخاست و
چون آنان نتوانستند مثل آن را بياورند، به امور ديگري پرداختند.

نظام:




(47)
نظريه صرفه نظام از معروفترين نظريات وي درباره اعجاز قرآن است. اولين كسي كه
از صرفه گزارش داده، فراء است.

(48)
سپس جاحظ در رساله خلق القرآن


(49)
و خياط در الانتصار

(50)
اين نسبت را به نظام مي‏دهند و ابوالحسن اشعري در مقالات الاسلاميين
مي‏نويسد: «و قال النظام الآية و الاعجوبة في القرآن، مافيه من الاخبار عن
الغيوب. فاما التاليف و النظم، فقد كان يجوز ان يقدر عليه العباد لولا ان
الله منعهم بمنع و عجز احدثهما فيهم.»

(51)
و سپس بقيه نويسندگان از اينها نقل مي‏كنند. (52) از مطالب منقول در اين
كتب مي‏توان فهميد كه نظام قرآن را معجزه مي‏داند به اين دليل كه خبرهايي
از غيب و نفوس مردم داده است، اما اشكال اساسي آن اين است كه با تحدي
پيامبر نمي‏سازد، لذا نظام قائل به صرفه شده است. درباره صرفه نظام مي‏توان
گفت: نظام قائل به يك اعجاز در عدم اعجاز است يعني نفس قرآن، از نظر نظم و
فصاحت و بلاغت، معجزه نيست، اما عاجز نمودن مردم از مثل آوردن براي قرآن،
معجزه‏اي است ابدي كه خداوند در باره قرآن اعمال مي‏نمايد.

ابوموسي مردار:


(53)
در كتب موجود معتزله، در باره ديدگاه مردار در اعجاز قرآن چيزي يافت نمي‏شود،
ولي عبدالقاهر بغدادي در باره ايشان مي‏گويد: «وكان هذا المردار يزعم ان
الناس قادرون علي ان ياتوا بمثل هذا القرآن و بما هو افصح منه كما قال
النظام.» (54) ايشان در جاي ديگر مي‏نويسد: «وكان [المردار] قد افتتح دعوته
بان قال لاتباعه ان الناس قادرون علي مثل القرآن و علي ما هو احسن منه
نظما.» (55) سپس ابومظفر اسفرايني (م 471) (56) و شهرستاني (م 548) در
الملل و النحل اين مطلب را نقل مي‏كنند: «الثالثة: قوله في القرآن، ان
الناس قادرون علي مثل القرآن فصاحة و نظما و بلاغة و هو الذي بالغ في القول
بخلق القرآن.» (57) سمعاني (58) نيز در الانساب اين مطالب را نقل مي‏كند.


(59)
قبل از اينها ابوبكر باقلاني در اعجاز القرآن اين قول را به صورت مجمل بيان
كرده است:

و ليس الصرفة اعجب من قول فريق منهم: ان الكل قادرون علي الاتيان بمثله و
انما تاخروا عنه لعدم العلم بوجه ترتيب لو تعلموه لوصلوا اليه به ولا اعجب
من قول فريق منهم: انه لافرق بين كلام البشر و كلام الله تعالي في هذا
الباب و انه يصح من كل واحد منها الاعجاز علي حد واحد.

(60)

و گويا عبدالقاهر و شهرستاني از ايشان اخذ كرده‏اند و ديگران از اين دو
تبعيت كرده‏اند.

(61)

وقتي به كتب تاليف شده قبل از اعجاز القرآن باقلاني مراجعه مي‏كنيم، هيچ اثري
از اين انتساب نمي‏بينيم. حتي ابوالحسن اشعري، كه پايه گذار فرقه اشاعره
است، در هيچ يك از كتب خود اين نسبت را به ابوموسي مردار نداده، و حتي در
مقالات الاسلاميين در بحث از اعجاز قرآن اين مطلب را بيان نكرده است. ابن
راوندي نيز، كه صرفه نظام را نقل كرده و به آن ايراد گرفته است، در اين
باره كلامي از ابوموسي مردار نقل نمي‏كند حال آن كه خياط سه صفحه از كتاب
خود را اختصاص داده به مطالبي كه ابن راوندي به ابوموسي مردار نسبت داده
است، ولي از عدم اعجاز قرآن نزد ابوموسي مطلبي نمي‏نويسد.

(62)
همچنين ابن حزم اندلسي - كه همدوره باقلاني‏است، ولي جزء اشاعره نيست - صرفه
نظام را آورده، اما كلامي از ابوموسي نقل نمي‏نمايد.

(63)
بنابراين، با وجود نسبت تعصب از طرف اشاعره، مثل فخر رازي، به عبدالقاهر
بغدادي و شهرستاني، اين نسبت‏بسيار تضعيف مي‏گردد. تعصب عبدالقاهر به
اندازه‏اي است كه چنين مي‏گويد:

مردار به مجلس خلفا نمي‏رفت و پول از آنها دريافت نمي‏كرد، لذا من متعجبم چرا
خلفا او را به قتل نرسانده‏اند كسي كه بدعت نرفتن به مجلس خلفا را پايه
گذاري كرده است.»

(64)
حال كسي كه واجب القتل است، اين نسبت، كمترين بهايي است كه بايد در اين راه
بپردازد.

جاحظ:

(65)
ايشان در حجج النبوة مي‏گويد:

لان رجلا من العرب لو قرا علي رجل من خطبائهم و بلغائهم سورة واحدة، طويلة او
قصيرة، لتبين له في نظامها و مخرجها وفي لفظها و طبعها انه عاجز عن مثلها
ولو تحدي بها ابلغ العرب لظهر عجزه عنها... ولو اراد انطق الناس ان يؤلف من
هذا الضرب سورة واحدة، طويلة او قصيرة، علم نظم القرآن و طبعه و تاليفه و
مخرجه لما قدر عليه و لو استعان بجميع قحطان و معدبن عدنان.


(66)

در جاي ديگري چنين آورده است:

قرآن با نظم و تاليف خويش بلغا و شعرا را به مبارزه طلبيده، ولي كسي پاسخ
مثبت‏به آن نداده است. حتي كسي پيدا نشده كه ادعا كند شبيه آن را در بعضي
موارد آورده است.

(67)

در البيان و التبيين نيز مي‏گويد:

و لابد من ان نذكر في الجزء الثالث، اقسام تاليف جميع الكلام و كيف خالف جميع
الكلام الموزون و المنثور و هو منثور غير مقفي علي مخارج الاشعار والاسجاع
و كيف صار نظمه من اعظم البرهان و تاليفه من اكبر الحجج.

(68)

ولي متاسفانه اين وعده را فراموش كرده و در جلد سوم به شعوبيه و رد آن
مي‏پردازد. از اين عبارات چنين برداشت مي‏شود كه جاحظ قرآن را بر طبق اشعار
و اسجاع مي‏داند يعني قائل است كه در قرآن سجع وجود دارد، لذا ابوبكر
باقلاني به او تاخته است و مي‏گويد:

كسي كه قائل به سجع در قرآن است، بايد بپذيرد كه در نظم و تاليف قرآن اعجازي
نيست و فرقي بين كلام خدا و كلام بشر نيست.

(69)

جاحظ نفس قرآن را معجزه دانسته و نظم و تاليف قرآن را اعجاز گونه مي‏داند، كه
مثل آن را كسي نمي‏تواند بياورد.

(70)
وي صرفه را نيز در باره قرآن قبول دارد و مي‏نويسد:

... و مثل ذلك ما رفع من اوهام العرب و صرف نفوسهم عن المعارضة للقرآن بعد ان
تحداهم الرسول بنظمه... و في كتابنا المنزل الذي يدلنا علي انه صدق، نظمه
البديع الذي لايقدر علي مثله العباد... .

(71)

البته بايد توجه كرد كه جاحظ، بر خلاف نظام، قرآن را معجزه ذاتي مي‏داند، ولي
معتقد است‏براي اين كه آشفتگي افكار پيش نيايد، خداوند عرب را از معارضه با
قرآن بازداشت. از اين رو، صرفه جاحظ غير از صرفه نظام است. يحيي بن حمزه
علوي



(72)
در الطراز مي‏گويد: «ما سه نوع صرفه داريم: صرفه نظام، صرفه جاحظ و صرفه سيد
مرتضي.» سپس هر يك را به‏طور مشروح بررسي مي‏كند و فرقهاي آنها را بيان
مي‏دارد.

(73)
البته صرفه چهارمي نيز داريم، كه صرفه ابن حزم است.

(74)

هشام الفوطي

(75)
و عبادبن سليمان:




(76)
مطالب زيادي از اين دو نفر در دست نيست. اشعري در باره نظرات اين استاد و
شاگرد در باره اعجاز قرآن مي‏نويسد:

قال هشام و عباد: لا نقول ان شيئا من الاعراض يدل علي الله سبحانه و لا نقول
ايضا ان عرضا يدل علي نبوة النبي


صلي الله عليه و سلم
 و لم يجعلا القرآن علما للنبي

صلي الله عليه و سلم
و زعما ان القرآن اعراض.

(77)

از كلام اشعري هويداست كه اين دو نفر قرآن را دليل نبوت پيامبر
نمي‏دانسته‏اند، بلكه آن را جزء اعراض مي‏پنداشتند و اعراض را دال بر چيزي
قرار نمي‏دادند. اما قاضي عبدالجبار در جواب كساني كه همين مطالب را يادآور
شده‏اند، مي‏گويد:

اين دو نفر منكر معجزه بودن قرآن نيستند، بلكه چون در اعراض نظر خاصي دارند،
سبب شده كه بپذيرند قرآن بعد از عصر پيامبر دال بر نبوت پيامبر نيست. البته
اين دو نفر نزول جبرئيل را دليل بر صدق نبوت پيامبر مي‏دانستند، و از اين
طريق، به معجزه بودن قرآن پي‏مي‏بردند.


(78)

اگر نسبتي كه قاضي عبدالجبار به عباد و هشام مي‏دهد صحيح باشد، پس نزد اين دو
نفر نزول جبرئيل خود يك امر خارق عادتي است كه دال بر نبوت پيامبر است و
تا زماني كه پيامبر بود، قرآن دليل نبوت بود، ولي بعد از پيامبر دليل نيست.
آنچه باعث‏شده اين دو نفر قائل به اين قول شوند، نظر آنها در باب اعراض
است: «جسم، همان جوهر و اعراض لاينفك اوست، لذا اگر عرضي از جسم منفك شد،
ديگر جسم نيست و دال بر شي‏ء ديگر هم نيست و چون قرآن صوت است و از جسم
منفك شده است، لذا دال بر شيئي نيست.»

(79)
ابوبكر باقلاني و عبدالقاهر جرجاني


(80)
نيز همين نسبت را به صورت مجمل بيان كرده‏اند.

(81)

ابوعلي جبائي:


(82)
اكنون هيچ كتابي از ابوعلي در دست نيست، ولي قاضي عبدالجبار در جاي جاي
المغني از كتب ابوعلي ياد كرده است از جمله مي‏گويد:

شيخ ما، ابوعلي، قائل است كه در كلام طويل و تاليف كثير، از كسي كه علوم را
آموخته باشد، رفع تناقض و اختلاف بعيد است، لذا قرآن نمي‏تواند از طرف كسي
غير از خدا، كه عالم بنفسه است، باشد.

(83)

ولي آنچه از ابوعلي جبائي در وجه اعجاز قرآن معروف است، قول به فصاحت قرآن
است. اين مطلب را علامه حلي نقل كرده و مي‏فرمايد: «فقال الجبائيان ان سبب
اعجازالقرآن فصاحته.» اين مطلب از فحواي كلام قاضي هم بر مي‏آيد، اما ايشان
در هيچ جا صراحتا آن را به ابوعلي نسبت نمي‏دهد.

ابوهاشم
جبائي:



(84)
از كتب ابوهاشم، مثل كتب پدرش، هيچ اثري نيست. و آنچه از نظريات ابوهاشم
مي‏دانيم، منقول از ديگران است. قاضي عبدالجبار مي‏نويسد:

و قال شيخنا ابوهاشم:

(85)
والعادة انقضت‏بان انزله جبرئيل عليه فصار القرآن معجزا لنزوله و علي هذا
الوجه و لاختصاص الرسول به، لان نزول جبرئيل هو معجز، لكنه لو انزل ما ليس
بمعجز لكان لا يعلم صدق رسول الله... .


(86)

از اين عبارات به دست مي‏آيد كه ابوهاشم نزول جبرئيل را معجزه مي‏داند، ولي
اين معجزه اگر كلام اعجاز گونه نباشد، دال بر صدق پيامبر نخواهد بود. از
اين رو، ابوهاشم قرآن را معجزه دانسته، و اعجاز آن را در فصاحت قرآن ديده
است.


(87)
ابوهاشم عدم تناقض در قرآن را هم دليل اعجاز مي‏داند.


(88)

رماني:

(89)
ايشان در رساله خويش مي‏نويسد: «وجوه اعجاز قرآن هفت تاست، كه از جمله آنها
بلاغت، اخبار از غيب و صرفه است.»


(90)
سپس تمام رساله خويش را به بحث از بلاغت قرآن اختصاص مي‏دهد. ايشان اولين
فردي است كه اسجاع قرآن را فواصل مي‏نامد و مي‏گويد:

الفواصل حروف متشاكلة في المقاطع توجب حسن افهام المعاني و الفواصل بلاغة و
الاسجاع عيب و ذلك لان الفواصل تابعة للمعاني و اما الاسجاع فالمعاني تابعة
لها.

(91)

ديگر اديبان نيز از ايشان تقليد كرده و اسجاع قرآن را فواصل ناميده‏اند
مانند ابوبكر باقلاني، عبدالقاهر جرجاني و ابن ابي اصبع. ايشان صرفه نظام
را قبول دارد و آن را يكي از وجوه عقلي اعجاز قرآن مي‏داند.

(92)
پس نزد رماني بلاغت از اهم ادله اعجاز قرآن است بلاغتي كه اشاعره بعدا بر آن
بسيار تاكيد كردند.

قاضي عبدالجبار:


(93)
قاضي از جمله كساني است كه كتابهايش دستخوش حوادث نگرديده است. اكثر كتب وي
در يمن يافت‏شده است. قاضي عبدالجبار تنها دليل اعجاز قرآن را فصاحت
مي‏داند، و صرفه و اخبار از غيب و ... را رد مي‏نمايد و مي‏گويد:

چون پيامبر به قرآن تحدي نمود، لذا بايد دليلي باشد كه همه قرآن را شامل شود
و اين وجوه، بعض قرآن را شامل مي‏شوند. البته همين وجوه دليل صدق پيامبر
هستند، اما دليل اعجاز قرآن نيستند.

(94)

زمخشري:


(95)
آقاي صاوي الجويني كتابي به نام "منهج الزمخشري في تفسير القرآن و بيان
اعجازه" دارد، و تحقيق مبسوطي در اين باره كرده است. ايشان مي‏فرمايد:
«زمخشري قرآن را از دو راه معجزه مي‏داند: يكي نظم و ديگري اخبار از غيب.»



(96)
و خود زمخشري در جاي‏جاي الكشاف از اين مسئله پرده بر مي‏دارد

(97)
و قائل است نظمي كه ارتباط واثق با معاني دارد، دال براعجاز قرآن است.

(98)

مطرزي خوارزمي:

(99)
ايشان در رساله خويش مي‏نويسد: و جمع في هذه الكلم المعدودة و الجمل المحدودة
بين اسباب الفصاحة و اركان البلاغة من الحذف و الاضمار ... .»


(100)

از عبارات ايشان چنين بر مي‏آيد كه وي فصاحت و بلاغت را دليل اعجاز قرآن
مي‏داند.

سكاكي:


(101)
ايشان در مفتاح العلوم مي‏گويد: و اعلم ان شان الاعجاز عجيب يدرك و لايمكن
وصفه... و مدرك الاعجاز عندي هو الذوق و ان علمي المعاني والبيان هما
الوسيلة الاكتساب الذوق الذي تدرك به مواطن الجمال البلاغي علي انهما
لايكشفان كشفا تاما علي وجه الاعجاز لتعذر الاحاطه بكل اسرار القرآن
البلاغية.


(102)

به‏نظر سكاكي بلاغت قرآن دليل‏اعجاز است، ولي‏فهم اين بلاغت‏به ذوق افراد
وابسته است.

و معتزله كم كم از صحنه روزگار محو شد به گونه‏اي كه در سال 730 هجري قمري،
كه ابن بطوطه به خوارزم رفته است، مي‏گويد:

اكثر علماي شهر اورگنج معتزلي مذهب بودند، ولي از تظاهر به معتقدات خويش
پرهيز مي‏كردند، زيرا سلطان محمد اوزبك و فرمانرواي آن در شهر اورگنج از
اشاعره هستند.

(103)

آنچه از اين فرقه كلامي باقي مانده، مقداري بسيار ناچيز از كتب آنهاست. البته
بسياري از اقوال منتسب به آنها در كتب ديگر فرق كلامي ذكر شده است.

نتيجه

بنابر آنچه گفته آمد، تمام معتزليان، قرآن را معجزه دانسته‏اند، ولي در وجوه
اعجاز آن اختلاف دارند، كه امري طبيعي است. اما به اين دليل كه اشاعره از
مخالفان سرسخت آنها بودند، نسبتهايي ناروا به معتزليان داده‏اند و چون
نويسندگان اشاعره و مذهب آنها بيشترين طرفدار را در عالم اسلام داشته،
نظرات آنان بيشتر از ديگران مورد توجه قرار گرفته است. از اين رو، نسبت عدم
اعجاز به معتزله شيوع پيدا كرده است.