مقدمه

«قرآن مشعلي است كه نور آن هرگز خاموش نمي‏گردد، چشمه زاينده‏اي است كه
واردان از آن نمي‏كاهند، نشانه‏هايي است كه روندگان بي‏آن‏ها راه
نمي‏يابند، دليل كسي است كه به آن سخن گويد، فيروزي كسي است كه آن را حجت
آورد، نگه‏دارنده كسي است كه به آن عمل كند، سپر كسي است كه آن را
دربرگيرد، دانايي كسي است كه آن را در گوش دارد. همانا قرآن كان ايمان و
كانون آن، سنگ‏هاي بناي اسلام و پايه آن، ميدان‏هاي حق و راه‏هاي آن است.»
(1)

ضرورت شناخت قرآن و شناخت‏پذيري آن

نخست دلايل ضرورت شناخت قرآن و امكان بررسي، تدبر و تفكر درباره آن را با
دقت‏بررسي مي‏كنيم، سپس به پژوهش و جست وجوي راه كارها و ابزارهاي فهم صحيح
اين كتاب با عظمت مي‏پردازيم.

دلايل ضرورت شناخت و شناخت‏پذيري قرآن و جست و جوي راه‏كارهاي تفسير و تحصيل
مقاصد خداوندي را در يك نگاه كلي، مي‏توان موارد ذيل دانست:

1- قرآن كريم، تنها معجزه جاويدان و سند حقانيت اسلام و گواه صدق رسول
خاتم(ص) است كه طي آياتي، جن و انس را به هماوردي فراخوانده، (2) عدم امكان
آن را اعلام داشته است و ضرورت آشنايي با موارد ياد شده، لزوم شناخت قرآن و
امكان شناخت آن را ضروري مي‏نمايد.

2- قرآن خود را برابر نواميس فطرت معرفي كرده(روم:30) و بشر را به شناخت آن
فرامي‏خواند. جست و جوي فطرت ضرورت شناخت قرآن را لازم و امكان‏پذيري آن را
آشكار مي‏سازد.

3- با توجه به اينكه راه‏كارهاي شناخت‏بشري (حس، تجربه، عقل، شهود و...) در
عرصه جهان‏شناسي و حقايق نهفته در آن ناتوان است، تنها راه‏كار مطمئن و
دقيق، روزنه حقيقت‏نماي وحي است كه انسان را بدان رهنمون مي‏گردد. (3)

4- با توجه به خدشه‏دار شدن سنت رسول خدا(ص) در جريان نامبارك سقيفه، (4) اين
تنها قرآن است كه از صدر اسلام تاكنون و تا ابد، از گزند تحريف مصون بوده و
آيينه تمام‏نماي اسلام است. از اين‏رو، شناخت آن ضروري مي‏باشد.

5- از آن‏جا كه قرآن كريم در تمام عرصه‏هاي زندگي بشري، قوانين جاويدان حياتي
عرضه كرده، (5) شناخت كامل آن ضروري است.

6- قرآن كريم داراي اعجاز بياني است و از اين ره‏گذر، عقول و دل‏هاي بزرگ و
والا را چون نيروي مغناطيسي مجذوب خويش مي‏سازد. از اين‏رو، براي فراهم
آوردن زمينه چنين جذبه و گرايشي براي عشاق انوار ربوبي، شناخت قرآن ضروري
مي‏نمايد. (6)

7- از آنجا كه انسان همواره براي نيل به جوار قرب حق در حركت‏بوده (7) و حركت
نيز به شناخت ژرف و دقيق نيازمنداست (8) و از سوي ديگر، قرآن كريم در ضمن
آيه‏هايي، همگان را به تدبر و تفكر و انديشه در آيات خود دعوت كرده، (9)
بي‏توجهي بدان را گناه شمرده و غافلان از آن را مورد نكوهش قرار داده،
همچنين قرآن خود را «تبيان كل شي‏ء» معرفي كرده و همه اهل عالم را بدان
نيازمند مي‏داند، (10) اين موارد، شناخت آن را ضروري و لازم مي‏گرداند.

8- قرآن كريم از سوي پروردگار بي‏نياز فرود آمده و از هر نوع كلام بشري
بي‏نياز بوده و ديگر دانش‏هاي بشري بدان نيازمند است. بنابر اين، شناخت
قرآن از نيازهاي ضروري و اصيل بشري است. (11) از يك‏سو، در حوزه اسلامي،
ارزيابي هرانديشه‏اي، حتي سنت رسول خدا(ص)، به قرآن واگذار شده و اين خود
مساله شناخت قرآن را ضروري مي‏نمايد. (12) از سوي ديگر، در قرآن كريم به
فرض نزولش بر مردگان و جمادات بي‏روح، از تسليم‏پذيري آنان سخن گفته، در
مقام نكوهش انسان برآمده و از سرپيچي و تمرد وي شكوه نموده است. بنابراين،
بر اساس عقل، كتاب، سنت، تاريخ، تجربه، حس و فطرت سليم بشري، شناخت قرآن
لازم بوده و هيچ‏كس در هيچ زمان و هيچ شرايطي، از آن بي‏نياز نيست.

قرآن در آيينه قرآن

قرآن كريم در يك فراخواني عمومي، جن و انس را به مطالعه و فهم خود دعوت كرده
و خود را شناخت‏پذير و قابل فهم معرفي مي‏نمايد، چنان كه در آياتي خود را
چنين معرفي مي‏كند:

راهنماي مردمان (13) خودنما و ديگر نما (14) روشنگر مردمان (15) داور ميان
متخاصمان (16) نشانه بزرگ حق روشني‏بخش جامعه (17) فرقان و فاصل حق و
باطل (18) مايه بيداري و هوشياري مردم (19) مايه تفكر و شكوفايي عقل
(20) زمينه تدبر ژرف مايه تذكر و پندآموزي بشر (21) راهي استوار به سوي
حق، تقواپيشگي و حيات معقول معنوي (22) نوري روشنگر از سوي پروردگار عالم
و پيام ربوبي (23) معرفي كرده و براي اثبات دعوي خود، اقامه برهان
مي‏نمايد و تبيان همه اشيا و حقايق، بيان كننده هر خشك و تر و جامع همه
مفاهيم حقوقي در گستره خود.

قرآن اصول تفسير خود را در سه اصل اساسي مي‏داند: قرآن با قرآن، قرآن با عقل،
و تدبر و تفكر و بررسي. (24)

راه‏كار تفسيري از ديدگاه قرآن

قرآن كريم راه‏كار تفسيري خود را طي آياتي، چنين بيان كرده است: «ان علينا
جمعه وقرآنه فاذا قراناه فاتبع قرآنه ثم ان علينا بيانه‏» (قيامت:17-19)
به راستي، گردآوري و تلاوت قرآن برعهده ماست. پس هنگامي كه آن را مي‏خوانيم
تو قرائت ما را پيروي كن، آن‏گاه در بيان مقاصد و مفاهيم آن، از ما پيروي
نما. (25)

بر پايه اين آيه، تفسير قرآني را خود خداوند به عهده گرفته و در آيات ديگري،
آن را برعهده رسول الله(ص) نهاده است. آيه‏هاي 44 و 64 سوره نحل و آيه‏هاي
15 و19 سوره مائده بر اين مطلب صادق‏اند چرا كه بر اساس اين آيات و آيه 2
سوره جمعه،129 و 151 سوره بقره، 164 آل‏عمران و ديگر آيات مشابه، بيان
مقاصد قرآن كريم به عنوان يكي از مهم‏ترين، بزرگ‏ترين و بنيادي‏ترين وظايف
رسالت تلقي شده است يعني، تلاوت، بيان مقاصد، تعليم آن و تزكيه مسلمانان
همراه با آموزش حكمت اساس رسالت، بلكه تمام آن مطرح گرديده و كوتاهي در
بيان آنچه نزول يافته، هم‏چون عدم ابلاغ آن (26) تلقي گرديده است. واضح است
كه ميان اين دو ملازمه عقلي حاكم است زيرا از سويي، بيان مقاصد و حقايق
قرآن را خود ذات اقدس ربوبي برعهده گرفته و از سوي ديگر، بيان آن را به طور
كامل، به عهده رسول خاتم(ص) نهاده و براي آن بزرگوار تفصيل داده است.
بنابراين، آياتي از قرآن، آيات ديگر را تفسير مي‏نمايد و يكي از منابع
اساسي و بنيادين تفسير قرآن خود قرآن است.

دومين منبع تفسيري قرآن، رسول خاتم(ص) است، چنان كه در آيات 44 و 64 سوره
نحل،129 و 151 سوره بقره، 164 آل‏عمران، 15 و19 مائده و ديگر آيات آمده
است.

از نظرگاه تاريخي نيز شواهد فراواني در دست است كه رسول خدا(ص) به دنبال
قرائت آيات، تفسير و مقاصد آن‏ها را نيز براي صحابه و به‏ويژه
اميرالمؤمنين(ع)، بيان مي‏فرمود. روايت عبدالرحمن السلمي (ت 72 ه.ق) از
برخي صحابه هم‏چون عثمان و ابن مسعود و ديگران - مبني بر اين‏كه ياران
پيامبر(ص) هنگام آموزش قرآن، همين كه ده آيه فرامي‏گرفتند، به آموختن تفسير
آن از رسول‏خدا(ص) مي‏پرداختند، آن گاه به سراغ فراگيري آيات ديگر
مي‏رفتند- (27) مؤيد اين مدعاست.

سيوطي نيز به گزارش از ابونعيم اصفهاني از قول اميرالمؤمنين(ع) مي‏گويد: به
خدا سوگند، آيه‏اي بر محمد(ص) فرود نيامد، مگر آن‏كه من فهميدم كه در مورد
چه كساني و در كجا فرود يافته است چرا كه خداوند به من دلي خردمند و زباني
مسؤول عنايت فرموده است. (28)

گزارش ابن مسعود درباره آيه «الذين آمنوا ولم يلبسوا ايمانهم بظلم‏»،
(انعام:82) - كه صحابه را نااميد مي‏گردانيد و رسول خدا(ص) «ظلم‏» را به
شرك تفسير فرمود - نيز دليل بر اين مطلب است.

بنابراين، راه‏كار خود قرآن در تفسير خويش، همان تفسير آيه با استفاده از
تدبر در آيات و استنطاق آن‏ها از مجموع آيات مربوط به موضوع و بيانات رسول
خدا(ص) است.

راه‏كار تفسيري خاندان رسالت:

همان‏گونه كه قرآن كريم بيان خويش را خود عهده‏دار شده، به بيان رسول خدا(ص)
نيز حجيت‏بخشيده و ايشان نيز به بيان ائمه اهل‏بيت: حجيت و اعتبار
داده‏اند. (29) بنابراين، چنين نتيجه مي‏گيريم كه:

1- قرآن روشن است و در آياتش هرگز اختلافي نيست.

2- در صورت بروز اختلاف، در بيان فهم مقاصد آن، مرجع نهايي حل اختلاف، رسول
خدا(ص) و اهل‏بيت عصمت: مي‏باشند پيشواياني كه در آموزش خود از خطا و
نسيان و گناه معصوم و مصونند و قهرا روش تفسيري آنان همان روش ارائه شده در
قرآن است. ائمه دين: به پيروي از قرآن و رسول خاتم(ص) اين روش را در
آموزش‏هاي خود به ياران خويش انتقال دادند.

رواياتي مانند «انما نزل القرآن ليصدق بعضه بعضا» و «ينطق بعضه ببعض و يشهد
بعضه علي بعض‏» (30) اين‏مطلب را تاييد مي‏نمايد و اين غير از تفسير به راي
- كه ممنوع است - مي‏باشد چرا كه در اين روش، مفسر نخست آيات مورد نظر را
استنطاق مي‏كند و احاديث ائمه اهل بيت: را مي‏نگرد و پس از آشنايي به روش
آنان، با استفاده از قرآن و سنت و عقل و تدبر، به تفسير آيات مي‏پردازد.
(31) آنان كه درباره قرآن به انواع تناقض‏ها دچار آمده و در مورد آيات الهي
به ناروا، سخن گفته‏اند و گاهي به تناقض برخي آيات با برخي ديگر و يا با
سنت رسول خاتم(ص) حكم كرده و يا سنت را در ارتباط با خودش و يا با عينيت
تاريخي دانسته‏اند، همه از بي‏اطلاعي و از عدم آشنايي آنان با روش تفسيري
خواندن وحي بوده است. قرآن كريم هرگونه اختلاف و تناقض را از دامن پاك خود
دور دانسته و در مقام تحدي، براي اثبات‏اعجازبياني‏و حقانيت‏خود، بدان
استدلال مي‏فرمايد. (32)

راه‏حل تناقض‏هاي اسطوره‏اي

قرآن كتابي است دردآشنا و شفابخش مانند داروخانه‏اي كه براي همه امراض
دارويي ويژه دارد، اما بايد درد و دارو را شناخت تا درمان مؤثر واقع شود.
در بيماري‏هاي روحي و معنوي نيز چنين است. دواي هر دردي آيه‏اي خاص است
آيه‏اي متناسب با آن درد. و شايد يكي از دلايل نزول تدريجي قرآن كريم در
طول‏23 سال همين باشد و علت مراتب نزول و مراحل آن به صورت دفعي و تدريجي و
به دو صورت مجمل و مفصل، (33) روح و حقيقت تعين نايافته قوانين جهاد و دفاع
و قوانين مالي يا جنايي در ارتباط با گروه‏هاي گوناگون الحادي و مسلمان در
طول‏23 سال نيز همين موضوع باشد.

گوناگوني‏استدلال‏هاو موضع‏گيري قرآن در برابر كفار قريش، يهود و ملحدان،
منافقان و بيماردلان نيز همين بود. بنابراين، هر جاكه‏آيه‏هامتناسب با
نيازها و روحيه‏ها و زمان‏ها تلاوت‏گردند و
درآن‏هاتدبرلازم‏بشود،هيچ‏گونه‏تناقضي‏در آن احساس نمي‏گردد.

تفاوت هدف به تفاوت روش

اگر هدف پژوهشگر تنها قرائت و روخواني قرآن باشد با تسلط بر قواعد قرائت‏بدان
نايل مي‏گردد. اگر هدف او بالاتر از اين و در حد فهم احكام و مفاهيم بلند
قرآن باشد، در اين صورت، بايد با آموزش قواعد اصول الفقه مدار دلالت‏ها را
از قبيل عام و خاص، مطلق و مقيد، ناسخ و منسوخ و... بازشناسد. (34) و اگر
هدف او فقه اكبر و يك نطاق گسترده‏تري باشد، بايد فراتر از مراحل سه‏گانه
اصول الفقه (بحث دليليت، دلالت، و تعارض ادله) حركت كند و در سطح گسترده و
كلان، مساله را مطرح نمايد تا با مطالعه نظام‏هاي اسلام، به صورت يك مجموعه
به هم‏پيوسته و داراي روح واحد، روح واقعي اسلام را در پرتو مجموعه آيات و
روايات كشف كرده، در حريم كبريايي قرآن و اسلام ماوا بگيرد و به درجه تفقه
در دين نايل گردد. (35)

بنابر اين، اگر در انديشه فهم اغراض و اهداف قرآن و اسلام باشيم، بايد در جست
و جوي اصول روشمند ديگري باشيم و به كمك آن‏ها، به اغراض و مقاصد بلند كلام
خدا پي ببريم چرا كه قرآن و سنت در يك افق تاريخي ويژه، براي هدايت
انسانيت تا ابد نزول يافته و شناخت افق تاريخي عصر نزول در فهم آن
تعيين‏كننده است. از اين ره‏گذر است كه امام(ع) فقه متعالي را چنين توصيف
مي‏نمايد: «انتم افقه الناس اذا عرفتم معاني كلامنا» (36) شما فقيه‏ترين
مردم هستيد، هرگاه معاني سخنان ما را دريابيد.

نقش عترت: در تعيين مقاصد قرآن

با بررسي سيره معصومان: و واقعيات عيني روشن مي‏شود كه روش «تفسير قرآن با
قرآن‏» كارسازترين راه فهم قرآن و كشف مقاصد آن است. البته اين روش
دشواري‏هاي فراواني دارد كه اگر بر اساس اصول صحيح و قانونمند عمل نشود،
موفقيتي نخواهد داشت زيرا:

1- برخي‏ازآيات‏تنهايك‏باردرقرآن‏نزول‏يافته‏وهم‏گوني‏ندارد.

2- فهم كامل و نهائي قرآن در انحصار راسخان در علم و ثقل كبير است. بايد با
رجوع بدانان از آن بهره‏مند شد. پس صرف مقارنه آيات (37) نمي‏تواند كارساز
باشد.

3- قرآن داراي ظهر و بطن است كه اين بطون در برخي روايات تا هفتاد مرتبه ذكر
شده است: «ان للقرآن ظهرا و بطنا ولبطنه بطنا الي سبعة ابطن او سبعين.»
(38) به راستي، قرآن داراي ظاهر و باطني است و باطن آن داراي بطني ديگر تا
هفت و يا هفتاد بطن.

4- با صرف نظر از روايات ظهر و بطن، عمق معاني قرآن با قلت لفظ (بليغ بودن)
آن، غموض ويژه‏اي را بر آن افزوده است و آيات تدبر و تفكر و... نشانگر اين
واقعيت است چرا كه مقاصد قرآن كريم بسي دورتر و فراتر از افق فكري انسان
خاكي است هرقدر پيش بتازد هنوز اندر خم يك كوچه است.

ترجمه و تفسير

به منظور دست‏يابي به مفاهيم آيات، رعايت اصول ذيل لازم است:

الف - جمع‏آوري آيات هم‏خانواده (نظاير و اشباه) از طريق معاجم قرآن

ب - تفسير آيات متناظر به كمك يكديگر

ج - عرضه متشابهات بر محكمات بر پايه «هن ام الكتاب‏» (آل‏عمران:7) (39)
شده‏اند

د - استفاده بهينه از ظهور و سياق آيات در مجموع قرآن كه البته ذوق و سليقه و
هوشياري ويژه‏اي مي‏طلبد و بدون آن، حتي درك مفاهيم نيز مقدور نخواهد بود.

روش دست‏يابي به مقاصد قرآن (مصاديق)

با به كارگيري اصول چهارگانه مزبور، تنها دست‏رسي به مفاهيم آيات امكان‏پذير
است، اما به دست آوردن مقاصد نهائي خداوند و تعيين مصاديق آنها تنها از
طريق رجوع به سنت و عترت، (40) كه عدل قرآن و قرين و ترجمان آنند، ميسر
است. آنان به دليل رسوخ در علم، با مقاصد آيه‏ها آشنا بوده و اين پيوسته تا
ابد ادامه خواهد داشت و براي هر نسلي آيه‏اي است كه آن را تلاوت مي‏نمايد و
با مرگ مصداقي، مصداق ديگر به وجود مي‏آيد.

بنابر آن‏چه ذكر شد، مي‏توان گفت كه مراد از ظهر و بطن در اين دسته از
روايات، همان مصاديق آشكار و نهان است كه چون شب و روز در تبادلند و منظور
از راسخان در علم همان خاندان عصمت و طهارت: هستند كه بر دانش متشابهات و
ظهر و بطن و تاويل و تنزيل آگاهند و ديگران از آن محروم. (41)

تاويل و تنزيل

در انديشه بيش‏تر مفسران، به ويژه پيشينيان، «تنزيل‏» ظواهر و «تاويل‏» خلاف
آن و يا محكمات و متشابهات تلقي شده است. برخي از بزرگان «تاويل‏» را به
واقعيت عيني آيات تفسير كرده‏اند و ديديم بر پايه احاديث ائمه اهل‏بيت:،
قرآن داراي تنزيل است يعني، در مورد گروهي نزول يافته و تاويل دارد يعني،
عده‏اي هستند كه اين آيه بدانان بازمي‏گردد. به عبارت ديگر، تعيين مصداق
دانش ارجمند تاويل - هم‏چون دانش ظهر و بطن (باز گردانيدن مفاهيم به مصاديق
تازه) - تنها كار را سخان در علم است. بنابراين مي‏توان گفت كه «تنزيل‏»
يعني، مصاديق گذشته و «تاويل‏» يعني، مصاديق آينده. (42) و اين مطلب از
قانون جري و اطباق نيز استفاده مي‏گردد. (43)

ضرورت رجوع به عترت: در تفسير قرآن به قرآن

در راه‏كار تفسيري قرآن به قرآن نيز رجوع به عترت رسول خدا(ص) از ضروريات
است زيرا:اولا، قرآن ظهر و بطن، تاويل و تنزيل و جري و اطباق دارد و دانش
آن در انحصار عترت پيامبر(ص) است كه روايات بر آن دلالت دارد. (44)

ثانيا، بنابر اين كه حقايق و تاويل و بطون قرآن را تنها «مطهرون‏» مي‏توانند
مس نمايند (45) و «مطهرون‏» بر اساس آيه تطهير (احزاب:33) خاندان عصمت و
طهارت: علي و زهرا و فرزندان معصوم آنان‏اند، (46) بنابراين، رجوع به آنان
در تفسير قرآن به قرآن، بديهي و الزامي است.

ثالثا، بيان قرآن بر پايه خود قرآن، به عهده رسول خدا و اهل بيت او: نهاده
شده و رسول خدا(ص) اقوال اهل بيت: را حجيت و اعتبار بخشيده است. (47)

رابعا آياتي از قرآن منطق رسول خدا(ص) را منطق وحي و عين آن مي‏داند. «ما
ينطق عن الهوي‏»(نجم:3) و آياتي، پيروي از رسول خدا(ص) و اولوالامر را واجب
شمرده و در صورت اختلاف امت‏بدانان ارجاع داده شده است.(نساء:59)

ظهر و بطن قرآن

برخي ظهر و بطن قرآن را به «معاني و مفاهيم‏» توجيه و تفسير كرده‏اند. اما
اين مستلزم دور و يا تسلسل باطل است زيرا هر مفهومي را در نظر بگيريم، خود
آن نيز ظهر و بطن خواهد داشت. بنابر اين، شايد مراد از ظهر مصاديق بارز و
منظور از بطن، مصاديق نهان باشد. اين مطلب از پرسش فضيل بن يسار و خثيمه از
امام باقر(ع) به خوبي روشن است كه امام(ع) بطن را به مصاديق نهفته و ظهر را
به مصاديق ظهور يافته تفسير نمودند. (48) دليل اين مطلب آن است كه «تاويل‏»
همان مصداق است و حديث «انت تقاتل علي تاويله كما قاتلت علي تنزيله‏» (49)
درباره اميرمؤمنان(ع) هم به همين مصداق تفسير شده است چه آن‏كه مسلمانان
بر سر مفاهيم قرآن نزاعي نداشتند، بلكه نزاع آن‏ها بر سر مصاديق آن‏ها بوده
است. از اين‏رو، در حديث فضيل فرمود: «مراد از ظهر و بطن همان تاويل
(مصاديق) است كه برخي سپري شده و ظهور يافته و برخي ديگر هنوز در خفا بوده
و سر نرسيده است.»

و در حديث‏خثيمه، فرمود: قرآن در تمام ادوار بر همه اقوام شامل شده، جاري
رجوع به سنت و عترت در تفسير قرآن و همان تفسير منطق وحي به كمك منطق ديگر
وحي است چرا كه فهم مصاديق و بطون قرآن نيازمند بيان رسول خدا(ص) از طريق
ارجاع متشابهات به محكمات است و دانش اين ارجاع در انحصار او و خاندان
گرامي ايشان مي‏باشد. اين مساله در تمام قرآن جريان دارد زيرا اقرار و
پذيرش آن در يك مورد، مستلزم پذيرش آن در همه آيات است و اهل‏بيت:
مطمئن‏ترين راه وصول به نور و حقيقت قرآن، و مردم بر حسب تفاوت فكري خود،
نيازمند ابزاري مطمئن و صحيح مي‏باشند.

ابزارها و كليدهاي فهم قرآن و تفسير آن

بر حسب آن‏چه ذكر گرديد، تفسير صحيح و رسيدن به مقاصد الهي به مقدماتي
نيازمند است از جمله:

الف - احاطه كامل بر مقدمات علمي تفسير

ب - تدبر در آيات

ج - ارتباط پيوسته و پايدار با مجاري وحي (قرآن و عترت:)اينك به طور فشرده،
درباره آن‏ها بحث مي‏شود:

تفكر و تدبر در قرآن به مواردي نيازمند است تا به نتيجه كامل و كارساز برسد.
آن موارد عبارتند از:

1- تفكر در سوره‏ها از حيث زمان و مكان نزول، افق نزول، مخاطبان، مصاديق
نخستين، شان نزول و سياق آيات سنجيدن آيات با ويژگي‏هاي مخاطبان نخستين كه
آيا مضمون آيات با آن ويژگي‏ها وفق مي‏دهد (در نظر گرفتن عنصر زمان و
مخاطبان.)

با بررسي موارد نزول آيات، از جنبه فكري، عقلي، خيالي، قلبي، روحي، اقتصادي و
اجتماعي مي‏توانيم به موضوع سوره نزديك‏تر شويم. اين مساله بسيار مهم است و
بدون ارزيابي، هيچ موفقيتي به دست نمي‏آيد، به ويژه اگر دقت كنيم كه ترتيب
آيات بدين صورت بر پايه حكمت‏خداوند حكيم است و رمز و رازي دارد. (50)

به عنوان نمونه، به ترتيب شگفت‏انگيز آيات سوره مباركه حمد توجه كنيد:

الف - ستايش خداوند آن‏گونه كه هست

ب - اظهار اخلاص در عبادت

ج - تقاضاي ايصال به مطلوب. (51)

2- تفكر در آيه‏هاي يك سوره به صورت مجموعه‏هاي كوچك، به همان روشي كه در
سوره‏ها گفته شد، يعني ارتباط تنگاتنگ آيات با هم‏ديگر. اين قسمت از بحث‏به
قدري با اهميت است كه دانشمندان بلاغت آن را «انحصار در شناخت فصل و وصل‏»
دانسته‏اند. در اين مرحله، بايد به كيفيت ترتيب قرآن به صورت حاضر، كه يك
نظم توقيفي است، عنايت ويژه كرد. (52)

3- تفكر در ارتباط با اجزاي آيه‏ها با يكديگر و اجزاي يك آيه با ديگر اجزاي
آن قرآن داراي يك هدف كلي است و هر سوره و آيه، حتي صدر و ذيل هر آيه و هر
سوره، ضمن اشتراك در هدف مافوق خود، خود نيز داراي يك هدف ارجمند است كه با
اشراف به آن اهداف، انسان مي‏تواند به هدف كلي قرآن (هدايت انسان به مقاصد
الله) و ديگر اهداف جزئي و كلي آن پي ببرد. اين مرحله به حدي مهم است كه
اگر يك حرف آن جا به جا گردد، ديگر آن خاصيت هدايتي را نخواهد داشت. از
اين‏رو، مي‏گويند تحريف قرآن عملا امكان‏پذير نيست.

4- مرحله بعدي بررسي صدر و ذيل سوره‏ها و آيه‏ها و مقايسه ميان احتمالاتي است
كه در مورد آيه يا سوره داده مي‏شود. (53)

در خاتمه اين بحث، به حديث امام صادق(ع) اشاره مي‏كنيم كه فرمود: «ان هذا
القرآن منار الهدي و مصابيح الدجي فليجل جال بصره و يفتح للضياء فان التفكر
حياة قلب البصير كما يمشي المستنير في الظلمات بالنور.» (54)

مقدمات علمي تفسير

1- ايمان و باور به حقانيت و وحياني بودن قرآن: چرا كه ناپاكان و بيماردلان
از درك آن محرومند. (55) اما همه آيات و حروف و زير و زبر آن با مؤمن سخن
مي‏گويد و روح و دل و عقل و همه وجود او را به تفكر و احساس وامي‏دارد.
خداوند، خود فرمود: «هدي للمتقين.» (بقره:2)

چنين ايماني عارفانه به قرآن، روح مفسر را به نور قرآن روشن مي‏گرداند و با
اين نور، به مقصد مي‏رسد. خداوند فرمود: «ولكن جعلناه نورا نهدي به من نشاء
من عبادنا.» (شوري: 52) در اين مرحله، مفسر علاوه برداشتن ايمان راستين،
بايد عوامل بازدارنده را نيز از خود دور سازد مانند: پيروي از هواي نفس،
تحميل راي خود بر قرآن، تعصب كور، پيش‏داوري‏ها، خودباختگي، نفاق، بيماري
دل، شرك باطني، معاصي و... .

2- آشنايي با علوم عربيت:

الف - صرف، نحو، لغت، بلاغت: زبان قرآن عربي است. با احاطه به رمز و راز اين
زبان، مي‏توان زمينه فهم آن را فراهم ساخت. رسول خدا(ص) فرمود: «اعربوا
القرآن والتمسوا غرائبه.» (56) به همين دليل، مستشرقان به طور كلي، به
انحراف افتاده‏اند. (57)

ب - بايد دانست كه جا به جايي كلمات قرآن به هيچ وجه امكان‏پذير نيست (58) و
لغزش‏هاي فراواني از مفسران در اين زمينه رخ داده است.

ج - شناخت مواضع تقديم و تاخير موضوعات: مانند: تقدم امر به معروف بر نهي از
منكر يا هجرت بر جهاد يا صفح بر جهاد يا تزكيه بر تعليم يا ولاية الله بر
ولاية المؤمن و... .

د - بررسي ارتباطات آيات با يكديگر: بيش‏ترين لغزش مفسران در همين زمينه است.

ه - تفسير آيات به كمك يكديگر: در اين باره، به طور مفصل بحث‏شد.

و - توجه به قانون جري و اطباق

ز - توجه به تاريخ نزول آيات

ح - شناخت اسباب نزول

ط - آشنايي با محكمات و متشابهات

ي - شناخت كامل ناسخ و منسوخ

ك - تفسير موضوعي

ل - نقد و بررسي اقوال مفسران

م - شناختن مواضيع علوم قرآن - به طور كلي

ن - رعايت مبهمات لفظي قرآن، پرهيز از تفسير به راي و تطبيق آن با پيش‏فرض‏ها
و اهداف خود

س - رعايت‏خصوصيات صناعتي (آن‏چه در علوم اصول الفقه در بحث دليليت‏بررسي
مي‏شود) و ناسخ (59) و منسوخ (60)

3- مراجعه به مجاري وحي (ثقلين): (61) اين مطلب به تفصيل مورد بررسي قرار
گرفت و چنين نتيجه‏گيري شد كه به حكم كتاب و سنت متواتر رسول خدا(ص) و عقل،
امت اسلامي در مقام فهم كتاب و سنت و شكل كلي دين و احكام جزئي آن، در همه
مراحل و ادوار، بايد به عترت رسول خدا(ص)، كه حاملان علوم آن حضرت‏اند،
مراجعه نمود.