متفكران مسلمان با اشاره به لزوم بازنگري در برداشت و فهم مسلمانان از دين، تأكيد كردهاند نوآوري راستين و مطلوب در عرصهي انديشهي اسلامي به معناي احيا و بازسازي آموختههايمان از احكام و تعاليم اسلام بدون هيچگونه خدشهاي به اصول و مباني آن است.

علماي مسلمان بر اين نكته اجماع دارند كه نوآوري به هيچ روي به معناي ايجاد حتي ذرهاي خلل و خدشه به اصول اعتقادي و عبادي و آنچه كه از احكام ضروري اسلام در كتاب خدا و سنت پيامبر (ص) آمده نيست، بلكه نگاه ويژهاي است به معضلات عصر حاضر براي آنكه بتوان از منابع مورد اعتماد اسلامي احكامي متناسب با شرايط زمان را استنباط و استخراج نمود.

علاوه برآن نوآوري در انديشهي اسلامي اقدامي بيحساب و كتاب و به منظور رهايي از تمامي قيد و بندها و سرآغازي براي بيتوجهي به امور نيست، بلكه داراي اصولي است كه بر اساس آن شكل ميگيرد، واجد شاخصههايي است كه به كمك آن هدايت ميپذيرد و در بردارندهي ضوابطي است كه ملزم به اجراي آن ميباشد.

پيامبر اكرم (ص) ميفرمايد: "خداوند سبحان در هر صد سال يك نفر را براي اين امت برميگزيند تا دينش را تجديد نمايد". اين بدان معناست كه نوآوري يك سنت واجب الهي و اسلامي است كه ميكوشد دين را از حصار زمان و مكان خارج ساخته و آن را پويا و به روز نمايد.

مطالب گفته شده خلاصهي آرا و نظريات تعدادي از انديشمندان مسلمان است كه در كتاب "نوآوري در انديشهي اسلامي" كه به تازگي از سوي شوراي عالي امور اسلامي قاهره به چاپ رسيده، مطرح گرديده است. كتاب مذكور حاوي مجموعهاي از مقالات، مطالعات و تحقيقات دانشمندان تراز اول جامعهي اسلامي است.

در اين ميان مقالهي دكتر محمد سيدطنطاوي، استاد دانشگاه اسلامي الازهر تحت عنوان "بازشناسي انديشهي اسلامي، ضرورت زمانه" قابل توجه است. وي معتقد است برخي امور ثابت بوده و اساساً تغييرپذير نيستند همچون مسائل اعتقادي مثل ايمان به خداوند عزوجل، ايمان به كتب آسماني، ايمان به انبيا و پيامبران الهي و ايمان به روز جزا. به نظر او تغيير و نوآوري در حوزهي اخلاقيات نيز امري غيرممكن است چرا كه عقلاي عالم در هركجا كه باشند و در هر زماني كه به سر ببرند بر اين امر اتفاقنظر دارند كه خوب هميشه خوب است و بد هميشه بد و نميتوان در آن تغييري ايجاد كرد. دكتر طنطاوي در ادامه توضيح ميدهد كه البته تمامي جلوههاي گوناگون خلقت همچون شب و روز همواره در حال تجديد و نو شدن هستند و اين موضوعي است كه هيچكس با آن مخالفتي ندارد.

در مقالهاي ديگر تحت عنوان "تجددگرايي زمينهي لازم براي بيداري ملتها" دكتر محمود حمدي زقزوق، وزير اوقاف مصر با استناد به حديث مذكور از نبياكرم (ص) تأكيد ميكند كه نوآوري يكي از مقولههاي اساسي اسلام است. وي در اين مقاله آورده است كه عدهاي از ترس اينكه مبادا نوگرايي موجب كمتوجهي افراد به تعاليم و دستورات دين و ارزشهاي متعالي آن گردد، در تلاشند تا راه را بر هرگونه نوآوري ببندند. اينان گمان ميكنند كه بدين طريق از خطر تجددگرايي و همچنين جهانيشدن در امان خواهند ماند و حال آنكه اين مسأله تا اين حد بدبينانه نيست؛ چرا كه نوآوري در انديشهي اسلامي اولاً به منظور فرار از دستورات خدا نبوده و ثانياً داراي اصول و قوانيني است كه بر اساس آن شكل ميگيرد.

در مقالهي بعدي دكتر عبداللهبن عبدالمحسن التركي، دبير كل سازمان جهان اسلام، هدف از بعثت پيامبران در طول زمان را تجديد دين در بين مردم و هدايتشان به سمت فلاح و رستگاري دانسته و افزوده است: "نوآوري واقعي در انديشهي اسلامي مستلزم آن است كه علماي امت اسلامي همچون علماي دورههاي پيش ازخود، از جا برخيزند و در حوزههاي مختلف و گسترده علوم ديني دست به اجتهاد زده و احكام متناسب با شرايط زمان را استخراج كرده و صادر نمايند و هميشه اين مطلب را مدنظر داشته باشند كه آنان مناديان حق، امانتداران رسالت اسلام و ناشرين واقعي آن ميباشند. وي اضافه ميكند، يكي از اقدامات اساسي در خصوص موضوع مورد بحث تشخيص و شناسايي منابع تجديد و نوآوري در قرآن كريم، سنت نبوي و فقه اسلامي است".

دكتر التركي ادامه ميدهد: "كسي كه در عرصهي نوآوري درانديشهي اسلامي فعاليت ميكند بايد صاحب چند ويژگي باشد؛ نخست آنكه از امكانات لازم و مناسب جهت فهم اسلام برخوردار باشد، ديگر آنكه بر واقعيتهاي موجود زندگي كه بستر اعمال نوآوري است آشنا باشد و سرانجام اينكه با داشتن توانمندي در بيان حقايق ديني قادر باشد دين را در قالبي تازه و نو مطرح نمايد تا مردم بتوانند به كمك آن بر مشكلات موجود فائق آيند".

وي در پايان يادآور ميشود كه در دورههايي از تاريخ مسلمين، نوآوري سبب حركت و جنبش تازهاي گرديد كه باعث شد مسلمانان اين توان را در خود ببينند كه در برابر دشمنانشان بايستند و از دين و سرزمينشان دفاع كنند؛ در حاليكه تقليد كوركورانه، بحثهاي غيركارشناسانه و بستن راه اجتهاد بر صاحبان انديشه و فكر، موجب شد تا مردم دين را دور از دسترس خود ببينند و اين مسأله خطرناكترين چيزي است كه جهان اسلام اكنون با آن روبروست.

مقاله پاياني تحت عنوان "نوآوري در زيربناي انديشهي فقهي نه در ابواب آن" نظرات دكتر احمد الخمليش، رئيس يكي از مراكز اسلامي در مغرب را بيان ميكند. به اعتقاد وي تا زمانيكه در مباني انديشهي فقهي و فرايند بهرهبرداري از آن تحولي صورت نگيرد امكان نوآوري در آن امري دور از انتظار است. وي همچنين خواستار آن شد تا بجاي منازعه بيهوده بر سر اينكه چه كسي صلاحيت اظهارنظر دربارهي مسائل ديني را دارد و چه كسي ندارد، تلاش شود تا اخلاق و رفتار مسلمانان در راستاي هدايتها و راهنماييهاي قرآن و سنت نبوي قرار گرفته و اعتدال در امت اسلامي بنا نهاده شود.

دكتر احمد الخمليش در پايان ميافزايد: "اگر موضوع مورد بحث آنقدر غني و پربار نباشد كه بتواند با دستاوردهاي بجا مانده از متفكرين مسلمان پيش از ما پيوندي برقرار سازد، پس هرگز نه موجب تقويت دين خواهد شد و نه به مردم سودي خواهد رساند، مگر آنكه تمامي واقعيتهاي موجود در زندگي مردم در نظر گرفته شود و براي مشكلات آنان راهحلهاي مؤثر و كارساز پيشنهاد گردد".