قرآن از صدر اول،به خصوص از ناحيه كتابت و زيبايى خط،با گذشت زمان سيرتكاملى داشته است.خطاطان بزرگ،در زيبايى قرآن و تكميل خط آن،سهم به سزايى داشته اند.نخستين كسى كه در راه تكميل كتابت مصحف و زيبايى خط آن قدم برداشت،خالد بن ابى الهياج از اصحاب امير المؤمنين عليه السلام بود كه در حدودسال صدم هجرى در گذشته است.او به خوشنويسى و داشتن خط زيبا معروف بود.



گفته اند كه سعد،مولا و حاجب وليد،وى را براى كتابت مصحف و شعر و اخبار دردربار وليد بن عبد الملك(96-86)استخدام كرد. او كسى است كه پس از تجديد بناو توسعه مسجد نبوى در مدينه،به دست عمر بن عبد العزيز،سوره شمس را باطلا برمحراب آن مسجد نوشت.اين تجديد بنا به سال 90 هجرى پايان يافت (1) .



عمر بن عبد العزيز از خالد خواست كه مصحفى با همين خط براى او بنويسد واو مصحفى را با زيبايى تمام نوشت.عمر بن عبد العزيز آن را پذيرفت و بر او آفرين گفت.اما خالد مبلغ زيادى را براى انجام اين كار مى خواست،كه عمر از پرداخت آن خود دارى كرده و مصحف را به او پس داد.



محمد بن اسحاق(ابن النديم)مى گويد:«مصحفى را به خط خالد بن ابى الهياج ازاصحاب على عليه السلام ديدم.اين مصحف در مجموعه خطوط تاريخى محمد بن الحسين معروف به ابن ابى بعره بود كه پس از او به عبد الله بن حانى رسيد» (2) .



خطاطان تا اواخر قرن سوم هجرى مصحف ها را با خط كوفى مى نوشتند.از اين پس،در اوايل قرن چهارم،خط زيباى نسخ جاى خط كوفى را گرفت.اولين مصحف به خط نسخ،به دست خطاط معروف محمد بن على بن الحسين بن مقله(328-272)نوشته شد.گفته شده است:وى اولين كسى است كه به خط ثلث و نسخ نوشت.او كه در علم هندسه تخصص داشت،با رسم حروف هندسى و بنانهادن قواعد و اصول آن،خط عربى اسلامى را تغيير داد و بدان زيبايى بخشيد.



اين كار منحصر به اوست و تا كنون در ميان امت اسلامى خطاطى با اين مهارت يافت نشده است.تعدادى از مخطوطات تاريخى، مانند مصحف موجود در موزه هرات در افغانستان منسوب به اوست و گفته اند كه او دو بار قرآن را نوشت (3) .



خط نسخ عربى در قرن هفتم هجرى،به دست ياقوت بن عبد الله موصلى(متوفاى 689)به حد اعلاى كمال خود رسيد.او با خط زيباى خود هفت مصحف نوشت.اين مصحف ها با انواع خطوط نوشته شده بود و پيش واى ديگرنويسندگان قرار گرفت (4) . كليه مصحف ها تا قرن يازدهم هجرى بر شيوه خط ياقوت نوشته مى شد.در اول قرن دوازدهم ترك هاى عثمانى،به خصوص پس از فتح مصربه دست سلطان سليم،خط عربى اسلامى را مورد توجه قرار دادند و به دست خطاطان فارسى كه در امپراتورى عثمانى خدمت مى كردند در پيش برد و تكميل اين خط كوشيدند.سلطان سليم تمام خطاطان،نقاشان و هنرمندان را در پايتخت خود گرد آورد. اينان انواع جديدى از خطوط عربى،مانند خط رقعى،خط ديوانى،خط طغرايى و خط اسلامبولى را پديد آوردند،كه هم چنان در نوشته ها متداول است.



برخى از خطاطان عثمانى كه شهرت بسيار يافتند عبارتند از:حافظ عثمان(متوفاى 1110)و سيد عبد الله افندى(متوفاى 1144)و استادراسم(متوفاى 1169)و ابوبكر ممتاز بك مصطفى افندى،كه خط رقعى را اختراع كرد.اين خط از سهل ترين و ساده ترين خطوط عربى است.او قواعد اين خط راوضع نمود و اولين بار با اين خط كتابت كرد.ابو بكر ممتاز بك در زمان سلطان عبد المجيد خان و به سال 1280 هجرى اين خط را عرضه كرد.



چاپ مصحف ها نيز مانند كتابت آن،در دوره هاى مختلف رو به كمال داشته است.نخستين بار در حدود سال 950 هجرى مطابق 1543 ميلادى،قرآن دربندقيه به چاپ رسيد.ولى پس از چاپ،مقامات كليسا به معدوم كردن آن دستوردادند.پس از آن در سال 1104 هجرى مطابق با 1692 ميلادى هنكلمان در شهرهامبورگ به چاپ قرآن همت گماشت.پس از وى در سال 1108 هجرى مطابق با1696 ميلادى ماراكى در«پادو» به چاپ قرآن دست زد.



به سال 1200 هجرى مطابق با 1785 ميلادى،مولا عثمان در«پطرزبورگ »



روسيه،قرآن را چاپ كرد و اين اولين چاپ اسلامى قرآن بود.نظير آن در«قازان »نيزبه چاپ رسيد.



فلوگل نيز در سال 1252 هجرى مطابق با 1836 ميلادى در شهر«ليپزيك » به چاپى مخصوص از قرآن دست زد.اين چاپ از قرآن به علت املاى ساده آن بااستقبال بى نظير اروپاييان رو به رو شد.اما مانند ديگر چاپ هاى اورپايى در جهان اسلام توفيقى به دست نياورد.



اولين دولت اسلامى كه به چاپ قرآن اقدام كرد و اقدام آن با موفقيت رو به روشد،«ايران »بود.اين دولت اسلامى دو چاپ سنگى زيبا و منقح از قرآن تهيه كرد.



اين چاپ ها كه در حجمى بزرگ ارائه شده و داراى ترجمه در ذيل هر سطر بود وبرخوردار از فهرست هاى متعدد بود.اولين نسخه به سال 1243 هجرى مطابق با1827 ميلادى در تهران و دومين نسخه در سال 1248 هجرى مطابق با 1832ميلادى در تبريز به چاپ رسيد.در اين زمان در هند نيز قرآن چاپ و منتشر شد.



به دنبال آن،از سال 1294 هجرى مطابق با 1877 ميلادى،تركيه عثمانى به چاپ هاى مختلفى از قرآن دست زد كه در نهايت زيبايى و استوارى قرار داشت.



در سال 1323 هجرى مطابق با 1905 ميلادى،روسيه تزارى به چاپ قرآنى به خط كوفى و به حجمى بزرگ همت گماشت،كه تصور مى رفت يكى از مصحف هاى اوليه عثمانى است. اين قرآن خالى از نقطه و علايم فتحه و كسره بود.چند ورق ازاول آن افتاده و آخر آن نيز ناقص بود.اين قرآن از آيه هشتم سوره بقره: و من الناس من يقول امنا بالله و باليوم الاخر و ما هم بمؤمنين آغاز و به آيه چهارم از سوره زخرف:



و انه في ام الكتاب لدينا لعلي حكيم پايان مى يافت.اين قرآن در سمرقند پيداشده بود و در اختيار كتاب خانه سلطنتى در پطرزبورگ بود و انستيتوى آثار در«تاشكند»آن را با همان حجم اصلى و خصوصيات ديگر در پنجاه نسخه فتوگرافى كرده،به مهم ترين دانش گاه هاى كشورهاى اسلامى هديه نمود.نسخه اى از اين قرآن در كتاب خانه دانش گاه تهران(با شماره 14403 ثثا) موجود است.



در سال 1342 هجرى مطابق با 1923 ميلادى،كشور مصر به چاپ قرآن اقدام نمود.چاپ اين قرآن به وسيله كميته اى با تعيين وزارت اوقاف آن كشور و به سرپرستى مشايخ الازهر انجام شد.اين نسخه از قرآن با پذيرش جهان اسلام رو به رو شد و چاپ هاى بسيارى بر اساس آن انجام گرفت.



در سال 1370 هجرى مطابق با 1950،عراق نيز به چاپ نفيسى از قرآن دست زد.هم چنين سراسر جهان اسلام به چاپ و نشر قرآن به بهترين صور و زيباترين انواع چاپ همت گماشتند.اين روش هم چنان در جهان اسلام ادامه دارد.



هم چنين قرآن ديگرى از خطاطى سورى به نام «عثمان طه »رواج يافت.اين قرآن در كشورهاى سوريه،عربستان،ايران،لبنان و ديگر كشورهاى اسلامى چاپ شد.



ويژگى اين چاپ تنظيم آيات در صفحه و تقسيم منظم حزب ها و جزءهاى سى گانه قرآن است (5) .