اينك به بررسى بعضى از آيات متناسب با بحث مى پردازيم :

مى دانيم كه افراد از لحاظ ايمان به جهان آخرت و اعتقاد به آن ، به دو دسته مؤ من و كافر تقسيم مى شوند، مرحله حساب نيز يكى از مراحل جهان آخرت است كه تقسيم بندى مذكور در مورد آن صدق مى كند؛ يعنى عده اى به اين مطلب كه روزى به حسابشان رسيدگى مى شود اعتقاد دارند و عدّه اى هم به آن ايمان ندارند. قرآن كريم در مورد دسته اول يعنى ((مؤ منين )) چنين مى فرمايد:

(فَاَمّا مَنْ اُوتِىَ كِتابَهُ بِيَمينِهِ فَيَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا كِتابِيَهْ # اِنّى ظَنَنْتُ اَنّى مُلاقٍ حِسابِيَهْ ).(167)

((آن كس كه نامه اعمالش به دست راستش داده مى شود (از روى خوشحالى ) مى گويد بياييد و نامه اعمالم را بخوانيد من مى دانستم كه حساب اعمالم را خواهم ديد و به آن خواهم رسيد)).

همچنانكه ملاحظه مى شود، اين گروه از قبل يعنى در دنيا مى دانستند و باور كرده بودند كه به روز حساب خواهند رسيد. و براى همين بر طبق باور و اعتقاد خود عمل كرده بودند؛ يعنى اعمالى را انجام داده بودند كه اينك از ديدن نتيجه آن بسيار راضى و خوشحال هستند.

در مورد دسته دوم يعنى ((كافرين ))، قرآن كريم بعد از اينكه بعضى از عذابهاى آنان را ذكر مى كند، چنين مى فرمايد:(اِنَّهُمْ كانُوا لا يَرْجُونَ حِساباً ).(168)

((آنان اميدى به اينكه اعمالشان مورد حسابرسى قرار گيرد نداشتند)).

و همين عدم اعتقاد، موجب شده بود به هركار خلافى دست بزنند. قرآن كريم در جاى ديگر در مورد اين عده پس از اينكه به روز حساب مى رسند و نامه اعمال خود را دريافت مى كنند چنين مى فرمايد:

(... يا لَيْتَنى لَمْ اُوتَ كِتابِيَهْ # وَلَمْ اَدْرِ ما حِسابِيَهْ ).(169)

((...اى كاش !نامه اعمالم به من داده نمى شد و از حساب كردار خود آگاه نمى شدم )).

مطلب ديگر در مورد كيفيت حساب الهى است ، در قرآن كريم از دو گونه حساب نام برده شده است ؛يكى حساب شديد و سخت و ديگرى حساب يسير و آسان . در سوره طلاق ، درباره كسانى كه مستكبرانه از اوامر الهى سرپيچى نمودند، چنين مى فرمايد:

(... فَحاسَبْناها حِساباً شَديداً وَعَذَّبْناها عَذاباً نُكْراً ).(170)

((... ما آنان را شديدا به حساب كشيديم و به عذاب سخت مبتلايشان نموديم )).

ودرسوره انشقاق در مورد كسانى كه نامه اعمالشان درخشان است ،چنين مى فرمايد:

(فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسيراً ).(171)

((چنين افرادى با حسابى آسان مورد محاسبه قرار خواهند گرفت )).

درباره آسانى و سختى حساب مى توان چنين گفت : افراد گنهكارى كه داراى گناهان سنگين هستند، مشمول هيچ نوع عفو و اغماضى در هنگام حسابرسى نمى شوند بلكه تمام كارهاى آنان شديدا مورد محاسبه قرار مى گيرد و به سختترين وجه از آنان حساب كشيده مى شود اما درباره ديگران كه داراى نامه عمل خوبى هستند، اين حسابرسى همراه باگذشت واغماض فراوان است وبنابراين ،محاسبه به آسانى انجام مى پذيرد.

البته بايد توجه كرد كه اين سختى و آسانى هم دست آورد اعمال خود انسان است نه اينكه از جاى ديگرى به انسان تحميل شده باشد.

از مجموع مطالب سابق مى توان چنين فهميد كه انسان عاصى و طاغى ، نه تنها در نهايت به آتش دوزخى كه خود برافروخته گرفتار خواهد شد بلكه قبل از آن هم در تمام مراحل پس از مرگ از فشار قبر و عالم برزخ گرفته تا زمان زنده شدن دوباره و حسابرسى و ... تحت فشار سختى مى باشد، حتى در حيات دنيوى هم اگر با چشم حقيقت بين نگريسته شود، اين افراد از آسايش و راحتى حقيقى محرومند.

مطلب ديگر در مورد محاسبه ((روز حساب )) آن است كه عده اى از انسانهاى پاك و مطهر از حساب روز قيامت ، معاف هستند و مورد حساب قرار نمى گيرند. و اين مطلبى است كه از بعضى از روايات استفاده مى شود. درباره اين افراد بايد گفت آنان كسانى هستند كه هيچ گناه و خلافى بر دوش ندارند اعم از اينكه اصلاً مرتكب گناه نشده باشند مانند معصومين و يا اينكه مرتكب شده باشند اما آن گناه از بين رفته باشد مانند شهدا.

و مطلب آخر اينكه چنانچه در دنيا كار خوب ، موجب سربلندى و افتخار مى شود و اعمال زشت ، موجب سرافكندگى و آبروريزى مى شوند، در جهان آخرت نيز آشكار شدن اعمال آدمى همين دو پيامد را به دنبال دارد، بلكه مى توان گفت يكى از سختيهاى بزرگ و عذابهاى دردناك روز حساب ، همين رسوا شدن آدمى و سرافكندگى او نزد ديگران است . به همين جهت ، در ((مناجات شعبانيه )) چنين آمده است :

لهى قَدْ سَتَرْتَ عَلَىَّ ذُنُوباً فِى الدُّنْيا وَاَنَا اَحْوَجُ اِلى سَتْرِها عَلَىَّ مِنْكَ فِى الاُْخْرى اِلهى قَدْ اَحْسَنْتَ اِلَىَّ، اِذْلَمْ تُظْهِرْها لاَِحَدٍ مِنْ عِبادِكَ الصّالِحينَ فَلا تَفْضَحْنى يَوْمَ الْقِيامَةِ عَلى رُؤُسِ الاَْشْهادِ)).

((پروردگارا! در دنيا از من گناهانى را پوشاندى و من به پوشش گناهان خود در جهان آخرت بيشتر نيازمند هستم . بارالها! تو به من خوبى نمودى از اين جهت كه گناهانم را بر بندگان خوبت آشكار نساختى ، پس در روز قيامت هم مرا دربرابر بينندگان ، رسوا و مفتضح نگردان )).