نماز كه پايان يافت ، بايد نشست و دعا خواند و ذكر گفت و خدا را ستايش كرد و از او حاجت خواست و حالت معنوى نماز و صورت زيباى عبادت و بندگى را، تا مدتى پس از اتمام نماز، نگه داشت . استمرار بخشيدن به حالت نماز و خواندن دعاهاى مستحب ، ((تعقيب )) نماز است .

تعقيبات ، نوعى بدرقه نماز است . همانگونه كه اذان و اقامه نوعى استقبال از نماز است .

مهمانى حق ميزبان را ادا مى كند كه قبل از طعام وپس از آن نيز با صاحبخانه ، گفت و گو و احوالپرسى و حضور در محضر داشته باشد. و گرنه آنكه خود را به سر سفره برساند و همين كه خورد، فوراًو بى خداحافظى و بى تشكّر، برخاسته و ميزبان را ترك كند، بى ادبى كرده است .

نماز، فريضه اى الهى است . ولى پيش از نماز، در مسجد و مصلاّ به انتظار آن نشستن ، اذان و اقامه گفتن ، ذكرها و دعاهاى مستحب پيش از نماز را خواندن ، به استقبال نماز رفتن است . و تعقيبات هم ، بدرقه آن محسوب مى شود. بى اعتنايى به تعقيبات ، بى علاقگى به نماز را مى رساند.

در قرآن مى خوانيم : ((فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ وَإِلَى رَبِّكَ فَارْغَب ))(121) چون از كارى فارغ شدى ، به كار ديگرى خود را مشغول كن ، و به سوى پروردگارت رغبت نما.

پس از پايانِ فريضه و نيايِش واجب ، دعا و مناجات مستحب آغاز مى شود.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد: همين كه از نماز واجب فارغ شدى ، به دعا و تعقيب نماز مشغول شو. دعاى بعد از نمازِ صبح و ظهر و مغرب ، مستجاب مى شود.(122)

دعاهاى و تعقيب هاى مشترك و مخصوص هر نماز، در كتاب هاى دعا آمده است .

تسبيحات حضرت زهرا عليهاالسلام

از بهترين تعقيبات نماز، تسبيحات حضرت زهرا عليها السلام است . اين ذكر عالى را رسول خدا صلى الله عليه و آله به دختر گرامى اش آموخت :

34 مرتبه ((اللّه اكبر))، 33 مرتبه ((الحمدللّه )) و 33 مرتبه ((سبحان اللّه )). اين صد بار ستايش خدا به بزرگى و شكر نعمت هايش و تنزيه و تقديسش ، به فرموده امام صادق عليه السلام از هزار ركعت نماز مستحب ، نزد خدا برتر است .(123)

اين تسبيحات در كتب اهل سنّت نيز آمده است .(124)

امام باقر عليه السلام فرموده است : در ميان ستايش ها، بهتر از تسبيحات حضرت زهرا عليها السلام نيست ، و اگر مى بود، رسول خدا به فاطمه عليها السلام تعليم مى داد.(125)

همان گونه كه در روايات ، سجده بر تربت سيد الشهدا مورد تاءكيد قرار گرفته است ، داشتن تسبيح 34 دانه اى از خاك مزار امام حسين عليه السلام نيز ثواب بسيار دارد، و حتّى گرداندن آن بدون ذكر هم با ارزش است .(126) زيرا الهام بخش ‍ فرهنگ جهاد و شهادت و قيام براى خداوند است .

آنچه لازم است ، تاءنّى ، تاءمّل وتوجّه در اين تسبيحات است .

تنها نبايد چرخش سريع زبان و كلماتى تند و نامفهوم باشد. اين تسبيحات ، هر چه با وقار و با توجّه به معناى اين سه ذكر مهمّ باشد، نزد خدا با ارزش تر و براى انسان سازنده تر است .

سجده شكر

سجده شكر نيز يكى از تعقيبات نماز است .

به شكرانه نعمت هاى بى پايان و بى شمار خداوند، پس از نماز، سر بر خاك نهادن و نعمت هاى او را به ياد آوردن ، و شكر گفتن و حمد كردن ، اعمالى است كه هم محبّت خدا را در دل انسان مى افزايد و هم انسان را نزد خدا محبوب و مقرّب مى سازد و هم سبب افزايش نعمت ها مى شود.

در روايات بسيارى روى اين سجده ، سفارش شده است .(127) حتّى اگر چيزى هم نگوييم ، به شكرانه نعمت ها و سپاس از توفيق طاعت و بندگى ، پيشانى و صورت بر زمين نهادن و حالت سپاس گرفتن ، شكر است . ولى بهتر است ذكرهايى چون شُكْرالِلّه ، يا حَمْدالِلّه و ... گفته شود.

در حديث آمده است اگر انسان به طول يك نفس كشيدن مرتب بگويد: يا ربّ، يا ربّ ... خداوند خطاب مى كند:لَبَّيْكَ، ماحاجَتُكَ؟ حاجتت چيست تا برآورم ؟(128)

به تعبير امام صادق عليه السلام سجده شكر بعد از نماز، دليل كامل شدن نماز و خشنودى خدا و خوشامدن و اعجاب فرشتگان است . خداوند از آنان مى پرسد: پاداش اين بنده شاكر چيست ؟ مى گويند: رحمت تو، بهشت تو، حلّ مشكل او، ... خداوند مى فرمايد: همانگونه كه او از من تشكّر كرد، من هم از او سپاسگزارم . اين جمله مى فهماند كه رضايت و سپاس الهى از همه نعمت ها برتر است .(129)