يكى از روشهاى مهم تربيتى كه مورد تأكيد اسلام بوده و اكنون مورد توجه روان شناسان واقع شده است «روش الگويى» است؛ يعنى الگوپذيرى از بزرگان در شئون مختلف زندگى.

قرآن مجيد پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله وسلم را بهترين الگو و اسوه معرفى نموده و همگان را به پيروى از آن حضرت فرا خوانده است؛ آنجا كه مى فرمايد:

«لقد كان لكم فى رسول اللَّه اسوة حسنة لمن كان يرجو اللَّه و اليوم الآخر و ذكر اللَّه كثيراً»(1)

در زندگى رسول خدا سرمشق نيكويى براى شما است؛ براى آنها كه به [رحمت ] خدا و روز رستاخيز اميد دارند و خدا را بسيار ياد مى كنند.

از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود:

من دوست ندارم مسلمانى بميرد، مگر اينكه تمام آداب و سنن رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم را، ولو يكبار هم شده، انجام داده باشد.(2)

مپندار سعدى كه راه صفا

توان رفت جز در پى مصطفى

در كنار بررسى احاديث نبوى و فرمايشات معصومين عليهم السلام، لازم است كه سيره عملى آن بزرگواران نيز در ماه مبارك رمضان مورد توجه قرار گيرد. در اين نوشتار، سعى شده است كه به طور اجمال، گوشه هايى از سيره معصومين عليهم السلام در ماه مبارك رمضان، كه در كتب روايى و نيز سيره بزرگان آمده است، مطرح گردد. اميدواريم روزه داران سختكوش، بويژه نسل جوان كه در پى شناخت الگوها مى باشند، در تأسى از سالكان الى اللَّه موفق باشند!

انتظار ضيافت



ائمه معصومين عليهم السلام مشتاق فرا رسيدن ماه ضيافت اللَّه بودند. خلف ابن ايوب عامرى مى گويد:

هرگاه ماه رمضان فرا مى رسيد، رنگ پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم تغيير مى كرد، بيشتر به نماز مى ايستاد و در دعا، ابتهال و تضرع و زارى مى نمود.(3)

درجه عشق و علاقه امام سجاد عليه السلام به اين ماه پر بركت، از وداع سوزناك آن حضرت روشن مى شود. آن حضرت در دعاى وداع، به پيشگاه حضرت حق عرض مى كند:

«ثم قد فارقنا عند تمام وقته و انقطاع مدته و وفاء عدده فنحن مودعوه»

اين ماه پس از آنكه تمام شد، از ما مفارقت كرد و ما را تنها گذاشت و ما آن را وداع مى كنيم.

اما، وداع آن حضرت يك وداع معمولى و تشريفاتى نيست، بلكه وداع با دوست عزيزى است كه جدا شدن از او بسيار سخت و طاقت فرسا است. از اين رو، بلافاصله مى گويد:

«وداع من عز فراقه علينا».

ما كسى را وداع مى كنيم كه فراقش بر ما گران و سخت است.

در فرازى ديگر، امام سجاد عليه السلام شدت عشق و علاقه خود را در قالب كلمه حرص، كه به معناى ميل شديد است، بيان مى كنند. اين همان حرص معنوى است كه اولياى الهى نسبت به امور اخروى داشته اند. از اين رو، عرض مى كند:

«السلام عليك ما كان أحرصنا بالأمس عليك و اشد شوقنا غدا اليك»

سلام بر تو، اى ماهى كه نسبت به آمدن آن حريص بوديم (لحظه شمارى مى كرديم) و در آينده، مشتاق آمدن آن هستيم!

اشتياق آن حضرت به ماه مبارك رمضان به حدى است كه خروج از ماه را مصيبت مى داند و جبران آن را از خداوند طلب مى كند؛ آنجا كه عرض مى كند:

«اللهم صل على محمد و آله و اجبر مصيبتنا بشهرنا»(4)

خدايا، بر محمد و آلش درود فرست و مصيبت و اندوه ما را در از دست دادن اين ماه جبران كن.

امامان معصوم عليهم السلام ماه مبارك را بهترين فرصت مى دانستند و نهايت استفاده را از آن مى بردند. از اين رو، امام سجاد عليه السلام در دعاى خود مى گويد:

«و أربحنا أفضل أرباح العالمين»(5)

سودى كه در اين ماه برديم، برترين سودهاى جهانيان است.

بر اين اساس، حضرات معصومين عليهم السلام پس از حلول ماه رمضان، به كسب آمادگى جسمى و روحى مردم تأكيد مى ورزيدند. نمونه آن سخن امام رضا عليه السلام، در آخرين جمعه ماه شعبان، به اباصلت است:

اى اباصلت، بيشتر روزهاى ماه شعبان گذشت و اين آخرين جمعه آن است. تقصيرات خود را در آنچه از آن گذشته جبران نما و به چيزى كه به تو سود مى رساند روى آور. دعا و استغفار و تلاوت قرآن بسيار نما و از گناهان خود نزد خدا توبه كن تا ماه خدا به سوى تو رو آورد در حالى كه براى خداوند عزوجل خالص شده باشى، و هيچ امانتى بر گردنت نباشد، جز آنكه ادا نموده باشى، و در دلت كينه مؤمنى نباشد، مگر آنكه از دل خارج كرده باشى، و هيچ گناهى نباشد، جز آنكه از دل زدوده باشى. از خدا بترس... و در باقيمانده اين ماه، زياد بگو: خدايا، اگر در آنچه كه از ماه شعبان گذشته مرا نيامرزيدى، پس در ما بقى آن بيامرز.(6)

سالكان الى اللَّه ماه مبارك را فرصتى استثنايى مى دانستند و آن را آغاز سال خود قرار مى دادند. از ابن طاووس نقل شده است كه مى فرمايد:

عده اى اول سالشان اول فروردين است. مثل يك نوجوان كه تلاش مى كند اول فروردين لباس نو در بر كند. درخت ها هم اول سالشان فروردين است كه لباسهاى نو و تازه در بر مى كنند. يك كشاورز اول سالش اول پاييز است كه درآمد مزرعه را حساب مى كند. تاجرى كه كارگاه توليدى دارد هم اول سالى را براى خود تعيين مى كند. اما آنها كه اهل سير و سلوكند، اول سالشان ماه مبارك رمضان است و حسابها را از ماه مبارك تا ماه مبارك بعدى بررسى مى كنند.(7)

كسب آمادگى



براى ورود در هر مهمانى و ضيافتى انجام مقدماتى لازم است كه از جمله آنها، نظافت بدن و آرايش ظاهرى است. از آنجا كه روزه دار در ماه مبارك رمضان به يك ضيافت معنوى دعوت شده است، طبيعى است كه مقدماتش نيز بايد متناسب با آن باشد. از اين رو، در سيره پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم و پيشوايان دين، در موقع رؤيت هلال ماه رمضان دعاهايى ديده مى شود. امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم هرگاه هلال ماه رمضان را رؤيت مى فرمود رو به قبله مى ايستاد و مى گفت: «اللهم أهله علينا بالأمن و الايمان و السلامة و الاسلام و العافية المجللة و الرزق الواسع و دفع الأسقام و تلاوة القرآن و العون على الصلاة و الصيام. اللهم سلمنا لشهر رمضان و سلمه لنا و تسلمه منا حتى ينقضى شهر رمضان و قد غفرت لنا»(8) خدايا، اين ماه را با امنيت و سلامت و اسلام و عافيت تمام و روزى وسيع و رفع بيمارى ها و تلاوت قرآن و توفيق در نماز و روزه بر ما وارد كن. ما را براى ماه رمضان و اين ماه را براى ما سالم گردان تا ماه رمضان تمام گردد در حالى كه ما را آمرزيده اى!

اين عمل را نبايد كوچك و ناچيز پنداشت و به آسانى از كنار آن گذشت، چون رؤيت هلال و دعاى مذكور، علاوه بر داشتن آثار اعتقادى، مى تواند در تلقين و حفظ روحيه و ايجاد انگيزه نقش اساسى داشته باشد.

قرائت قرآن



يكى از اعمالى كه در ماه مبارك رمضان مورد توجه پيشوايان دين قرار گرفته، قرائت قرآن است. تا جايى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وسلم تلاوت يك آيه از قرآن در ماه مبارك را برابر با ختم قرآن در ماه هاى ديگر مى دانند.(9)

على بن مغيره مى گويد:

خدمت حضرت موسى بن جعفر عليه السلام رسيدم و عرضه داشتم: پدرم از جدّت در مورد ختم قرآن در هر شب سؤال نمود. آن حضرت جواب داد: در ماه رمضان، به هر اندازه كه مى توانى انجام بده. از آن پس، پدرم در ماه رمضان چهل مرتبه ختم قرآن مى نمود. من هم بعد از پدرم چنين مى كنم، گاهى زيادتر و گاهى كمتر؛ بستگى به كار و حوصله ام دارد. وقتى روز [عيد ] فطر مى شود؛ براى رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم يك ختم، براى فاطمه عليها السلام يك ختم و براى هر كدام از ائمه عليهم السلام يك ختم و براى شما هم يك ختم قرآن مى كنم؛ پاداش من چيست؟ حضرت فرمود: پاداش تو اين است كه در روز قيامت با آنان خواهى بود. گفتم: اللَّه اكبر! آيا چنين خواهد شد؟ سه بار فرمود: بلى.(10)

وهب بن حفص مى گويد:

از امام صادق عليه السلام پرسيدم: انسان در چه مدت قرآن را ختم مى كند؟ حضرت فرمود: در شش روز و بالاتر. گفتم: در ماه رمضان، در چه مدت قرآن را ختم نماييم؟ حضرت فرمود: در سه روز و بالاتر.(11)

ماه رمضان، بهار قرآن است و قرآن، بهار قلبهاست. امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

«لكل شى ء ربيع و ربيع القرآن شهر رمضان»(12)

براى هر چيزى بهارى است و بهار قرآن ماه رمضان است.

خداوند، در اين ماه، نعمتى به نام قرآن به انسانها هديه كرده است. عظمت اين ماه به نزول قرآن كريم است، لذا شايسته است از اين فرصت استفاده كافى نماييم، چنانكه بزرگان ما چنين مى كردند.

همه مى دانيم كه بنيانگذار جمهورى اسلامى، امام خمينى قدس سره، ملاقات هاى خود را در ماه مبارك رمضان لغو مى كردند. يكى از اطرافيان امام قدس سره در اين باره مى گويد:

سرّ اينكه امام قدس سره، ملاقات هاى خودشان را در ماه مبارك رمضان تعطيل مى كردند، اين بود كه بيشتر به دعا و قرآن و خلاصه به خودشان برسند و مى فرمودند: خود ماه رمضان كارى است.(13)

امام قدس سره، وقتى در نجف بودند، در ماه رمضان هر روز ده جزء قرآن مى خواندند؛ يعنى هر سه روز يك مرتبه قرآن را ختم مى كردند. بعضيها خوشحال بودند كه در اين ماه دو دوره قرآن را خوانده اند، ولى بعد متوجه شدند كه امام ده - يازده دور قرآن را در طول اين ماه شريف خوانده اند.(14)

همدردى با فقرا



صدقه و انفاق، در ماه مبارك رمضان، از جايگاه خاصى در سيره معصومين عليهم السلام برخوردار است. ابن عباس مى گويد:

بخشنده ترين افراد رسول اكرم صلى الله عليه وآله وسلم بود و آن حضرت بيشترين جود و كرم را در ماه رمضان داشتند.(15)

در مورد امام سجاد عليه السلام گفته اند: هرگاه ماه رمضان مى رسيد، آن حضرت هر روز درهمى صدقه مى داد و مى فرمود:

اميدوارم كه شب قدر را دريابم و از آن بهره گيرم.(16)

عبداللَّه بن مسعود روايت مى كند:

شبى رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم از نماز عشاء فارغ شد. مردى از ميان صفوف برخاست و گفت: اى مهاجران و انصار، مردى غريبم و قدرت هيچ كارى را ندارم. به من غذايى بدهيد! رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم گفت: اى فقير، ذكر غريب مكن كه دلم را اندوهگين ساختى. بعد از آن فرمود: غريبان چهار قسم اند: مسجدى كه به آن نروند و در آن نماز نخوانند؛ قرآنى كه آن را تلاوت نكنند؛ عالمى كه در ميان جماعتى باشد و از او مسايل دينى سؤال ننمايند؛ اسيران مسلمانى كه در ميان كفار باشند. سپس فرمود: چه كسى غذاى اين مرد را تأمين مى كند تا خدا او را در فردوس اعلى جا دهد؟ على عليه السلام برخاست و دست سائل را گرفت و به حجره فاطمه زهرا عليها السلام برد و گفت: اى دختر رسول خدا، در كار اين ميهمان نظرى كن. زهرا عليها السلام فرمود: در خانه طعام اندكى موجود است. حسن و حسين گرسنه اند و شما روزه داريد و آن طعام هم تنها براى يك نفر كفايت مى كند. فرمود: آن را حاضر كن. فاطمه عليها السلام طعام را آورد. امام على عليه السلام آن را نزد ميهمان نهاد و با خود گفت: اگر از طعام بخورم، براى ميهمان كافى نيست و اگر نخورم، سبب خجالتش مى شود! پس به سوى چراغ رفت و وانمود كرد كه آن را درست مى كند، اما چراغ را خاموش كرد. وقتى آن مرد غذا مى خورد، حضرت هم دهانش را مى جنباند تا او تصور كند كه غذا مى خورد تا آنكه از غذا خوردن فارغ شد. آن گاه فاطمه عليها السلام چراغ آورد، اما طعام همچنان باقى بود! على عليه السلام فرمود: اى مرد، چرا طعام خود را نخوردى؟ گفت: سير شدم! پس از آن، على عليه السلام، فاطمه عليها السلام، حسن و حسين عليهما السلام، فضه و حتى همسايگان هم از آن طعام خوردند، اما تمام نشد.(17)

هر چند در اين روايت از ماه رمضان سخنى به ميان نيامده است، اما مى تواند توجه امام را به فقرا، در حالت روزه، بازگو نمايد.

ابن عباس مى گويد:

ماه رمضان كه فرا مى رسيد، رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم هر اسيرى را آزاد مى كرد و به هر فقير و نيازمندى كمك مى نمود.(18)

بايد بدانيم كه هر چه احساس همدردى با فقرا و نيازمندان در ما تقويت گردد، در حقيقت به فلسفه روزه نزديك تر شده ايم. امام رضا عليه السلام فرموده اند:

«علة الصوم لعرفان مس الجوع و العطش»(19)

علت روزه گرفتن آن است كه گرسنگى و تشنگى شناخته شود و احساس گردد.

نيايش و تضرع



يكى از آداب مهم ماه مبارك رمضان دعا و نيايش و تضرع به ساحت قدس الهى است، تا جايى كه براى هر شب و روز اين ماه دعاهايى وارد شده است كه مهم ترين آنها دعاى ابوحمزه ثمالى است.

اهميت اين موضوع، از ورود دعاهاى مختلف در شرايط و حالات و زمان هاى مختلف نيز فهميده مى شود؛ مانند دعاى رؤيت هلال، دعاى پس از نمازهاى واجب و مستحب، دعاى افطار، دعاى سحر، دعاى وداع و غيره.

سيره معصومين عليهم السلام اين بود كه با دعا به استقبال ماه مبارك مى رفتند و با دعا آن را وداع مى گفتند. رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم مى فرمايد:

«رمضان شهر اللَّه تبارك و تعالى استكثروا فيه من التهليل و التكبير و التحميد و التمجيد و التسبيح و هو ربيع الفقراء».(20)

ماه رمضان، ماه خداوند تبارك و تعالى است. در اين ماه، تكبير و ثنا و ستايش و تسبيح بسيار بگوييد كه اين ماه، بهار فقرا است.

امام على عليه السلام مى فرمايد:

«عليكم فى شهر رمضان بكثرة الاستغفار و الدعاء. فأما الدعاء فيدفع عنكم به البلاء و أما الاستغفار فتمحى به ذنوبكم»(21)

در ماه رمضان بسيار استغفار كنيد و فراوان دعا كنيد، زيرا دعا بلا را از شما دفع مى كند و استغفار گناهانتان را محو مى سازد.

شب زنده دارى



بهترين فرصت براى دعا و نيايش وقت ملكوتى سحر است. امامان معصوم عليهم السلام و بزرگان در سحرهاى ماه مبارك رمضان به راز و نياز با بى نياز هستى مى پرداختند كه در اين باره مى توان به دعاى پر رمز و راز سَحَر از امام باقر عليه السلام و دعاى عارفانه ابوحمزه ثمالى از امام سجاد عليه السلام اشاره كرد.

امام باقر عليه السلام در مورد اهميت دعاى سحر مى فرمايد:

اگر مردم عظمت اين دعا را در نزد خدا بدانند و از اجابت سريع آن آگاه باشند، خود را براى آن به كشتن مى دهند، گرچه با شمشير باشد.

آن حضرت اسم اعظم خدا را در متن اين دعا مى داند و از آن به عنوان «رمز بزرگ» ياد مى نمايد و خواستار كتمانش از نامحرمانى چون منافقان، دروغگويان و منكران مى گردد.(22)

علماى ربانى نيز، به پيروى از معصومين عليهم السلام، سحرهاى ماه رمضان را غنيمت شمرده و آن را با دعا و نماز و ياد خدا سپرى مى كردند. مى گويند كه مرحوم آيت اللَّه سيدمحمدباقر درچه اى - استاد آيت اللَّه بروجردى - در قنوت نماز شب خود دعاى ابوحمزه ثمالى را ايستاده مى خواند.(23) فرزند امام خمينى قدس سره مى گويد:

شبى در ماه رمضان، در پشت بام خوابيده بودم. خانه ايشان يك خانه كوچك 45 مترى در همسايگى ما بود. ديدم صدايى مى آيد. بلند شدم و متوجه شدم كه آقاست كه در تاريكى نماز مى خواند. دستهايش را به آسمان دراز كرده و گريه مى كند. برنامه عبادى ايشان در ماه رمضان اين بود كه شب تا صبح نماز و دعا مى خواندند و بعد از نماز صبح و مقدارى استراحت، صبح زود براى كارهايشان آماده بودند.(24)

علامه طباطبايى قدس سره نيز شبهاى ماه رمضان را تا صبح بيدار بود. مقدارى مطالعه مى كرد و بقيه را به دعا و قرائت قرآن و نماز و اذكار مشغول بود.(25)

دلا بسوز كه سوز تو كارها بكند

نماز نيمه شبى دفع صد بلا بكند

عتاب يار پرى چهره عاشقانه بكش

كه يك كرشمه تلافى صد جفا بكند

زملك تا ملكوتش حجاب بردارند

هر آن كه خدمت جام جهان نما بكند

حافظ

مرحوم شيخ عباس قمى قدس سره در شرح حال آقا سيد صدرالدين عاملى اصفهانى مى نويسد:

نقل شده است كه شبى از شب هاى ماه رمضان، ايشان به حرم اميرالمؤمنين عليه السلام رفت و بعد از زيارت، پشت سر مقدس نشست و شروع كرد به خواندن دعاى ابوحمزه. وقتى به جمله «الهى لا تؤدبنى بعقوبتك»(26) رسيد، گريه امانش را بريد و پيوسته اين جمله را تكرار مى كرد و گريه مى كرد تا غش كرد و او را از حرم مطهر بيرون آوردند.

خداحافظى با ماه خدا



هر چه به آخر ماه مبارك رمضان نزديك تر مى شويم، آتش شور و عشق اولياى الهى نسبت به اين درياى معنويت، شعله ورتر مى گردد.

از روايات معصومين عليهم السلام استفاده مى شود كه شب آخر ماه از ويژگى هاى خاصى برخوردار است. امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

شب آخر ماه رمضان كه فرا مى رسد، فرشتگان ندا مى دهند: مژده باد بر شما بندگان خدا! به راستى كه خداوند گناهان شما را آمرزيده و توبه شما را پذيرفت. پس ببينيد كه از اين به بعد چگونه خواهيد بود؟

محمد بن عجلان مى گويد:

از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: وقتى ماه رمضان مى شد، على بن الحسين عليه السلام هيچ غلام و كنيزى را مؤاخذه نمى كرد، و اگر عمل خلافى انجام مى دادند آن را مى نوشت. وقتى شب آخر ماه رمضان مى رسيد، همه را فرا مى خواند و جايى جمع مى فرمود. آن گاه نوشته را بيرون مى آورد و خلافكاريهاى آنها را متذكر مى شد و از همه اقرار مى گرفت. سپس بر مى خاست و مى فرمود كه همه بلند بگويند: اى على بن الحسين، همان طور كه تو اعمال ما را بر شمردى، پروردگارت نيز آنچه را تو انجام داده اى به حساب آورده و نوشته اى دارد كه به حق عليه تو سخن مى گويد. هيچ عمل كوچك و بزرگى را از آنچه به جا آورده اى فروگذار نكرده و به حساب مى آورد. تو آنچه را كه در نزد اوست، خواهى يافت، همان طور كه ما اعمال خود را در نزد تو يافته ايم. پس، از ما بگذر و عفو نما. چنانكه دوست دارى او از تو درگذرد، تو هم از ما درگذر كه او را بخشنده و مهربان و آمرزنده خواهى يافت. اى على بن الحسين، ذلت خود را در برابر پروردگار حاكم عادل به يادآور كه به اندازه خردلى ظلم نخواهد كرد و هر عملى را به جا خواهد آورد. از ما درگذر و عفو نما تا خداوند هم از تو بگذرد!

در اين هنگام، گريه ها شروع مى شد و مناجات با خدا به ميان مى آمد، تا آنكه حضرت آنها را مى بوسيد و مى فرمود: از شما درگذشتم. آيا شما هم از من درگذشتيد؟ آيا از من راضى شديد؟ همه مى گفتند: اى آقاى ما، ما از تو درگذشتيم! تو به ما بدى نكردى! آن گاه حضرت مى فرمود كه همه بگويند: «اللهم اعف عن على بن الحسين كما عفى عنا فاعتقه من النار كما اعتق رقابنا من الرق» خدايا على بن الحسين را عفو نما، همان طور كه او ما را عفو كرد. او را از آتش آزاد كن، چنانكه او ما را از بردگى آزاد كرد. و خود حضرت فرمود: «اللهم آمين رب العالمين»(27) و همه را آزاد مى نمود.