سوره مبارکه قدر
اين سوره در مکه نازل شده و داراي 5 آيه است:
بسم الله الرحمن الرحيم
انا انزلناه في ليلة القدر(1) و ما ادراک ما ليلة القدر ( 2) ليلة القدر خير من الف شهر (3) تنزل الملائکة و الروح فيها باذن ربهم من کل امر(4) سلام هي حتي مطلع الفجر (5)
محتواي سوره قدر
محتواي اين سوره چنان که از نامش نيز پيدا است بيان نزول قرآن مجيد در شب قدر است، و سپس بيان اهميت شب قدر و برکات و آثار آن .
شب قدر شب نزول قرآن
از آيات قرآن به خوبي استفاده مي شود که قرآن مجيد در ماه مبارک رمضان نازل شده است: ( شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن. بقره / 185 ) و ظاهر اين تعبير آن است که تمام قرآن در اين ماه نازل گرديد. و در نخستين آيه سوره قدر مي افزايد:
( انا انزلناه في ليلة القدر) ما آن را در شب قدر نازل کرديم.
گر چه در اين آيه صريحاً نام قرآن ذکر نشده ولي مسلم است که ضمير« انا انزلناه » به قرآن باز مي گردد و ابهام ظاهري آن براي بيان عظمت و اهميت آن است.
تعبير به انا انزلناه (ما آن را نازل کرديم ) نيز اشاره ديگري به عظمت اين کتاب بزرگ آسماني است که خداوند نزول آن را به خودش نسبت داده مخصوصاً با صيغه متکلم مع الغير که مفهوم جمعي دارد و دليل بر عظمت است. نزول آن در شب قدر همان شبي که مقدرات و سرنوشت انسان ها تعيين مي شود دليل ديگري بر سرنوشت ساز بودن اين کتاب بزرگ آسماني است. از ضميمه کردن اين آيه با آيه سوره بقره نتيجه گيري مي شود که شب قدر در ماه مبارک رمضان است و شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالي که قرآن در آن نازل شد، نيست بلکه با تکرار هر سال آن شب هم تکرار مي شود. پس در هر ماه رمضان از هر سال قمري شب قدري است که در آن شب امور سال آينده تا شب قدر سال بعد اندازه گيري مي شود.
در اينجا سوالي مطرح است و آن اين که هم از نظر تاريخي و هم از نظر ارتباط محتواي قرآن با حوادث زندگي پيغمبراکرم (ص) مسلم است که اين کتاب آسماني به طور تدريجي و در طي 23 سال نازل گرديد، اين امر چگونه با آيات فوق که مي گويد در ماه رمضان و شب قدر نازل شده است سازگار مي باشد؟
پاسخ اين سوال به گونه اي که بسياري از محققان گفته اند اين است که قرآن داراي دو نزول بوده است.
نزول دفعي که در يک شب تمام آن بر قلب پاک پيغمبر اکرم (ص) نازل شده و نزول تدريجي که در طول بيست و سه سال دوران نوبت انجام گرفت .
در آيه بعد براي بيان عظمت شب قدر مي فرمايد:
( و ما ادراک ما ليلة القدر)؛ و تو چه مي داني شب قدر چيست؟
و بلافاصله مي گويد:
( ليلة القدر خير من الف شهر)؛ شب قدر شبي است که از هزار ماه بهتر است.
اين تعبير نشان مي دهد که عظمت اين شب به قدري است که حتي پيغمبر اکرم (ص) با آن علم وسيع و گسترده اش قبل از نزول اين آيات به آن واقف نبود.
مي دانيم هزار ماه بيش از هشتاد سال است به راستي چه شب با عظمتي است که به اندازه يک عمر طولاني پر برکت ارزش دارد.
سپس به توصيف بيشتري از آن شب بزرگ پرداخته، مي افزايد:
« تنزل الملائکة و الروح فيها باذن ربهم من کل امر»؛ فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان براي تقدير هر کار نازل مي شوند.
با توجه به اين که «تنزل» فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد روشن مي شود که شب قدر مخصوص به زمان پيغمبر اکرم و نزول قرآن مجيد نبوده ، بلکه امري است مستمر و شبي است مداوم که در همه سال تکرار مي شود.
در اين که منظور از« روح» کيست؟ بعضي گفته اند:« روح » مخلوق عظيمي است مافوق فرشتگان، چنان که در حديثي از امام صادق عليه السلام نقل شده است که شخصي از آن حضرت سوال کرد: آيا روح همان جبرئيل است؟ امام در پاسخ فرمود: جبرئيل من الملائکه، و الروح اعظم من الملائکه اليس ان الله عزوجل يقول: تنزل ملائکة و الروح ؟
«جبرئيل از ملائکه است، و روح، اعظم از ملائکه است، مگر خداوند متعال نمي فرمايد: ملائکه و روح نازل مي شوند، و هدف از نزول آنها انجام اين امور است.
تعبير به «ربهم» که در آن تکيه روي مسئله ربوبيت و تدبير جهان شده است. تناسب نزديکي با کار اين فرشتگان دارد که آنها براي تدبير و تقدير امور نازل مي شوند و کار آنها نيز گوشه اي از ربوبيت پروردگار است.
و در آخرين آيه مي فرمايد :
( سلام هي حتي مطلع الفجر)؛ شبي است آکنده از سلامت و خير و رحمت تا طلوع صبح.
هم قرآن در آن نازل شده و هم عبادت و احياء آن معادل هزار ماه است، هم خيرات و برکات الهي در آن شب نازل مي شود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان مي گردد و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل مي گردند . بنابراين شبي است سرتا سر سلامت، از آغاز تا پايان، حتي طبق بعضي از روايات در آن شب شيطان در زنجير است و از اين نظر نيز شبي سالم و توام با سلامت است.
در حديثي آمده است که از امام باقرعليه السلام سوال شد: آيا شما مي دانيد شب قدر کدام شب است؟ فرمود: کيف لا نعرف و الملائکة تطوف بنا فيها:« چگونه نمي دانيم در حالي که فرشتگان در آن شب در گِرد ما دور مي زنند.
در داستان ابراهيم آمده است که چند نفر از فرشتگان الهي نزد او آمدند و بشارت تولد فرزند براي او آوردند و بر او سلام کردند (هود/ 69) مي گويند لذتي که ابراهيم از سلام اين فرشتگان برد با تمام دنيا برابري نداشت، اکنون بايد فکر کرد که وقتي گروه گروه فرشتگان در شب قدر نازل مي شوند و بر مومنان سلام مي کنند چه لذت و لطف و برکتي دارد؟
وقتي ابراهيم را در آتش نمرودي افکندند فرشتگان آمدند و بر او سلام کردند و آتش بر او گلستان شد، آيا آتش دوزخ به برکت سلام فرشتگان بر مومنان در شب قدر « برد » و « سلام » نمي شود؟
آري اين نشانه عظمت امت محمد (ص) است که در آنجا بر خليل نازل مي شود و در اينجا بر اين امت اسلام .
نکات قابل توجه
-1 چه اموري در شب قدر مقدر مي شود؟
در پاسخ اين سوال که چرا اين شب، شب قدر ناميده شده؟ سخن بسيار گفته اند از جمله اين که :
شب قدر به اين جهت « قدر» ناميده شده که جميع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعيين مي شود، شاهد اين معني سوره دخان است که مي فرمايد: " انا انزلناه في ليلة مبارکة انا کنا منذرين فيها يفرق کل امر حکيم"؛ ما اين کتاب مبين را در شبي پر برکت نازل کرديم و ما همواره انذار کننده بوده ايم، در آن شب که هر امري بر طبق حکمت خداوند تنظيم و تعيين مي گردد( دخان/ 3 و 4)
اين بيان هماهنگ با روايات متعددي است که مي گويد: در آن شب، مقدرات يک سال انسان ها تعيين مي گردد، و از ارزاق و سرآمد عمرها، و امور ديگر در آن شب مبارک تعيين مي شود.
البته اين امر هيچگونه تضادي با آزادي اراده انسان و مساله اختيار ندارد چرا که تقدير الهي به وسيله فرشتگان بر طبق شايستگي ها و لياقت هاي افراد و ميزان ايمان و تقوا و پاکي نيت و اعمال آنها است.
يعني براي هر کس آن مقدر مي کنند که لايق آن است، يا به تعبير ديگر زمينه هايش از ناحيه خود او فراهم شده و اين نه تنها منافاتي با اختيار ندارد و بلکه تاييدي بر آن است.
-2 شب قدر کدام شب است؟
در اين که« ليلة قدر» در ماه رمضان است ترديدي نيست، چرا که جمع ميان آيات قرآن همين معنا را اقتضا مي کند، از يکسو مي گويد: قرآن در ماه رمضان نازل شده (بقره/ 85 ) و از سوي ديگر مي فرمايد: در شب قدر نازل گرديده ( آيات مورد بحث) .
ولي در اين که کدام شب از شب هاي ماه رمضان است؟ گفتگو بسيار است. در آيات متعددي که از طرق اهل بيت رسيده است بيشتر روي شب بيست و سوم تکيه شده است در روايتي از امام صادق عليه السلام نيز نقل شده که فرمود: تقدير مقدرات در شب نوزدهم و تحکيم آن در شب بيست و يکم و امضا در شب بيست و سوم است.
-3 چرا شب قدر مخفي است؟
بسياري معتقدند مخفي بودن شب قدر در ميان شب هاي سال، يا در ميان شب هاي ماه مبارک رمضان براي اين است که مردم به همه اين شب ها اهميت دهند، همانگونه که خداوند رضاي خود را در ميان انواع طاعات پنهان کرده تا مردم به همه طاعات روي آورند و غضبش را در ميان معاصي پنهان کرده تا از همه بپرهيزند، دوستانش را در ميان مردم مخفي کرده تا همه را احترام کنند، اجابت را در ميان دعاها پنهان کرده تا به همه دعاها روي آورند، اسم اعظم را در ميان اسمائش مخفي ساخته تا همه را بزرگ دارند و وقت مرگ را مخفي ساخته تا در همه حال آماده باشند.
-4 آيا شب قدر در مناطق مختلف يکي است؟
مي دانيم آغاز ماه هاي قمري در همه مکان ها يکسان نيست و ممکن است در منطقه اي امروز اول ماه باشد و در منطقه اي دوم ماه، بنابراين شب قدر نمي تواند يک شب معين در سال بوده باشد، چرا که في المثل شب بيست و سوم در مکه ممکن است شب بيست و دوم در ايران و عراق باشد و به اين ترتيب قاعدتاً هر کدام بايد براي خود شب قدري داشته باشند، آيا اين با آنچه از آيات و روايات استفاده مي شود که شب قدر يک شب معين است سازگار است؟
پاسخ اين سوال با توجه به اين نکته روشن مي شود و آن اين که:
شب همان سايه نيمکره زمين است که بر نيمکره ديگر مي افتد و مي دانيم اين سايه همراه گردش زمين در حرکت است و يک دوره کامل آن در بيست و چهار ساعت انجام مي شود، بنابراين ممکن است شب قدر يک دوره کامل شب به دور زمين باشد، يعني مدت بيست و چهار ساعت تاريکي که تمام نقاط زمين را زير پوشش خود قرار مي دهد شب قدر است که آغاز آن از يک نقطه شروع مي شود و در نقطه ديگر پايان مي گيرد.
منابع :
1- تفسير نمونه، جلد 27 .
2- ترجمه تفسير الميزان، جلد 20 .